نقیضه‌نویسی، یکی از راه‌های طنزآفرینی است. در نگاه اول، نقیضه‌نویسی خیلی ساده به نظر می‌رسد؛ چنان‌که بسیاری از طنزنویسان کم‌تجربه، چند نقیضه در آثارشان دارند. از رایج‌ترین شیوه‌های نقیضه‌نویسی در نثر، تذکره نوشتن است. در هر نشریه و جشنواره‌ای که نشانی از طنز باشد، حتما چند تذکره طنز هم خواهید دید.
مبتکر تذکره طنز در روزگار ما، ابوالفضل زرویی نصرآباد است که از سرآمدن طنز امروز است. آثار موفق او مانند هر شیوه موفق و ابتکاری دیگر، دستمایه تقلید و طبع‌آزمایی‌های فراوان شده است که البته هیچ‌کدام، به پایه و مایه تذکره‌های ظریف و رندانه او نیستند.
«تذکره‌المقامات» را می‌توانید در مجموعه آثار ایشان بخوانید.
درباره نقیضه‌نویسی نیز کتابی ارزشمند از مهدی اخوان ثالث در دسترس است به نام «نقیضه و نقیضه‌سازان.»
اما در اینجا می‌خواهیم با مرور چند شعر نقیضه از ابوالفضل زرویی نصرآباد، فوت و فن نقیضه‌نویسی را از روی دست بزرگان طنز بیاموزیم. این شعرها همگی از کتاب «رفوزه‌ها» نقل می‌شود. این کتاب مجموعه‌شعر طنز است و انتشارات نیستان آن را منتشرکرده است.
١- رعایت همسانی وزن و قالب و دیگر ویژگی‌های ظاهری اثر اصلی در نقیضه، به نحوی که با خواندن آن، اثر اصلی در ذهن تداعی شود:
«طریقت‌شناسی به ظاهر جهول
ز دیوان طلب کرد اذن دخول
نگهبان کابینه چون گل شکفت
ببردش به دیوان و خندید و گفت
که این بُلعجب مرد سرگشته‌ای است
ز حیثِ تعقل، دمرگشته‌ای است»
می‌بینید که خواندنِ همین چند بیت، بلافاصله بوستان سعدی را به یاد می‌آورد.
٢- اشاراتی به برخی تعابیر و ترکیب‌ها و تضمین سطرهای اثر اصلی در نقیضه، موجب تداعی‌های طنزآمیز می‌شود:
«بود در اقصای جابلقا کسی
بود سن و سال او نزدیک سی
مبتلا چون ما به دردی لاعلاج
داشت در سر، آرزوی ازدواج
از تکاپو گوی توفیقی نبُرد
عاقبت هم طفلکی ناکام مُرد
بی عروسی بی‌پلو، بی «ریم، دارام»
(پس سخن کوتاه باید، والسلام)»
اگر منتظر نشسته‌اید که بگویم این مصرع آخر از نی‌نامه مثنوی معنوی است و مثنوی معنوی از مولوی است و مثنوی شش دفتر است و نی‌نامه ابیات آغاز دفتر اول است، خواندن این مطلب را رها کنید و بروید چهارتا کتاب درست و حسابی بخوانید بعد هوس طنزنویسی و نقیضه‌نویسی کنید. چون معلوم است از آن خوش‌خیالانی هستید که تصور می‌کنند با چندتا (همی آید) و (رفتندی) لابد نثر کهن نوشته‌اند، نقیضه پرداخته‌اند و برگ‌های زرّینی به تاریخ ادب طنز افزوده‌اند!
٣- رعایت ویژگی‌های سبکی اثر اصلی در نقیضه‌سازی. لابد می‌پرسید ویژگی‌های سبکی چیست؟ بفرمایید، این هم توضیح مختصر اما غیر مفید، به قول قدما ایجازِ مُخِلِّ معنا:
«ویژگی‌های سبکی یعنی ویژگی‌های زبانی (اعم از واجی، واژگانی، صرفی، نحوی)، بلاغی و محتوایی.»
نگران نباشید؛ این توضیح مختصر را در یادداشت بعدی مفصل توضیح می‌دهم.
حالا این چند بیت را هم بخوانید و تا یادداشت بعدی فکر کنید که این ابیات، نقیضه شعر کدام شاعر است.
«خلق گفتند که از جام، دو خط باقی ماند
یاوه گفتند، قدح، خالی با ساقی ماند
هفت منهل نکند سیراب این قافله را
رو به کم‌حوصلگان وانه این قافله را
شُربْ تصفیق است، ما صحرا، ساغر خالی
از سه خُم، یک خُم خشکیده، دودیگر خالی
بار بربندید، این خشکی پایان دارد
راه، صعب است، بیابان، هان، ثُعبان دارد.»
