زنده یاد محمد حاجی حسینی در حالی شامگاه بیست و سوم شهریورماه در سن ۹۰ سالگی با زیستن در جهان اثری وداع کرد که مهمترین یادگار ماندگارش شکل دادن و تثبیت جریان ادبیات شفاهی طنز در رادیو بود؛ طنزپردازی که قلمش و خودش صریح، بی پیرایه و صادق بود.
طنزپردازی که خود و قلمش صریح، بی پیرایه و صادق بود
نگارش برای هر فردی که از سطح دانش و سواد نسبی نیز برخوردار باشد کاری سخت به شمار نمی رود اما هنگامی که مقوله نگارش و نوشتن بنا باشد به شکل گیری ماهیت ادبی منتج شود آن زمان است که رخت و قبای همین کار ساده به فعلی سخت و جامه‌ای پیچیده بدل می شود.
در میان اشکال مختلف نگارش اعم از نظم و نثر در شکل‌گیری ماهیت مفهومی به نام ادبیات که یکی از کهن ترین شیوه های تولید و انتشار امواج فرهنگی برای هر جامعه ای به شمار می رود، قدم گذاشتن در حوزه طنز بی هیچ تردیدی از سخت‌ترین افعال برای نگارش و در ادامه ماندگاری یاد نویسنده به شمار می رود.
گام‌زدن در حوزه طنز، سخت‌تر از قدم برداشتن بر لبه تیغ
به قول زنده‌نام کیومرث صابری فومنی که اغلب دوستداران ادبیات طنز او را با نام «گل آقا» به خاطر دارند؛ نگارش در حوزه طنز حتی از قدم برداشتن بر روی لبه تیغ نیز سخت تر است! چرا که هدف طنز علاوه بر بازتاب ناهنجاری های موجود و انتقاد نسبت به نابسامانی ها و ناملایمات جامعه، شاید رویکرد و نمای بیرونی‌اش لبخندی باشد که بر صورت هر شنونده و خواننده اثر ادبی می نشیند اما چارچوب و اسکلت این ساختمان در حقیقت بر بنا کردن ساختمانی نو و مستحکم بر خرابه هایی است که به عنوان آسیب های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی نویسنده طنز به آنها می پردازد.
آزمون سخت نویسنده طنز بعد از بهره گیری از نیروی اندیشه
کار ساخت و بنا کردن ساختمانی جدید در قامت اندیشه نویسنده بی هیچ تردیدی با عمیق ترین ریشه ها و لایه های تفکر، تعمق و تامل نویسنده در ارتباط است. قدم گذاشتن در حوزه طنز برای در نغلتیدن به وادی هزل و هجو آزمون سخت دیگری است که نویسندگان در حوزه طنز باید به آن وفادار باشند، چرا که برخلاف طنز که هدفش نه تخریب که کمک به بازسازی، نوسازی و به‌سازی آسیب ها و مواردی است که نویسنده طنز آنها را قلمی می کند، هزل و هجو از سطحی ترین تا عمیق ترین لایه های خود برای اندیشیدن و تامل مخاطب محلی از اعراب نداشته و ندارد و تنها هدفش خنداندن مخاطبان با هر وسیله و ترفندی است.
دلیل قلت نویسندگان نام‌آور در عرصه طنز
درست به همین سبب است که در میان شمار فراوان نویسندگان بزرگ در جهان در حوزه خلق آثار ادبی، نویسندگانی که نام، یاد و آثارشان در قالب طنز برای ما به یادگار مانده و بخشی از گنجینه ادبیات فرهنگی هر جامعه ای را نمایندگی می کنند بسیار محدود و اندک است، چرا که کمتر نویسنده‌ای تلاش می کند آزمون و خطای قلم خود را در پرمخاطره ترین، پیچیده ترین، سخت ترین شیوه خلق ادبی یعنی مقوله طنز استوار کند.
ضلع سوم این مثلث ماندگاری نام، یاد و آثار نویسندگان حوزه طنز که به راس هرم موفقیت قامت نویسندگان این حوزه بدل می شود به فعالیت افرادی باز می گردد که قاطبه آثارشان در حوزه ادبیات طنز نه به شکل مکتوب که به شکل شفاهی میان مخاطبان جامعه و فرهنگ یک سامان ماندگار می شود.
پیچیدگی های ادبیات شفاهی طنز در مقابل شکل مکتوب
این مساله زمانی شکلی پیچیده تر و دشوارتر به خود می گیرد که در قامت ادبیات کشورمان، ساحت تاریخی و مانایی ادبیات مکتوب تمدن و تاریخ فرهنگ ایرانی آنقدر عمیق است که کمتر می‌توان نویسندگانی را در قامت تولید آثار ادبی خاصه در حوزه طنز به یاد آورد که بیشتر فعالیتشان در فضای شنیداری و نه مکتوب مخاطبان را مجذوب خود کرده باشد.
کسانی که اشعار، لطایف و ظرایف شان ورد زبان مردمان کوچه و بازار در محاوره و گفتار روزانه بدل شده باشد و یا نویسندگانی که آثارشان در قالب رسانه های شنیداری مانند رادیو برای مخاطبان رنگ جاودانگی به خود گیرد.
غروب ستاره طناز صبح جمعه با شما
شامگاه بیست و سوم شهریور ماه سال جاری (۱۳۹۸) ستاره ای دیگر از میان جمیع ستارگان ادبیات کشور با خاموشی خود، بار دیگر فضای فرهنگی و مخاطبان این حوزه را با غم از دست دادن مردی از تبار نامداران ادبیات ایران مواجه کرد. این بار خبر درگذشت زنده‌نام محمد حاجی حسینی نویسنده و طناز پیشکسوت رادیو که بسیاری از مخاطبان شبکه های رادیویی از جمله شبکه رادیویی ایران او را با نگارش برنامه «صبح جمعه با شما» در خاطره جمعی شان ماندگار کرده بودند.
برنامه‌ای که تلخ ترین و دشوارترین روزهای تاریخ معاصر کشورمان در سال های حماسه سازی هشت سال دفاع مقدس را تا به امروز نمایندگی می کرد و تمام آن تلخی ها و دشواری های زندگی شهری را با خاطرات برنامه ای دو ساعته در صبح هر آدینه به کام مردم با چاشنی لبخند شیرین و گوارا می کرد.
ضلع پنجم ستاره برنامه صبح حمعه با شما
عالی‌مقام محمد حاجی حسینی از نویسندگانی بود که از سال ۱۳۶۰ همزمان با شکل گیری برنامه صبح جمعه با شما که بی‌هیچ تردیدی شنیدنی‌ترین، ماندگارترین و خاطره‌انگیزترین برنامه رادیویی در حوزه تولید آثار طنز شفاهی به شمار می‌رود، با این برنامه و مخاطبان بی شمارش در مقام نویسنده همراه بود.
حال صبح جمعه با شما نویسنده ای را از دست داده که در نخستین گام‌هایش در کنار گروه بنیانگذار این برنامه مانند زنده یاد منوچهر نوذری، احمد شیشه‌گران، سعید توکل و صادق عبداللهی برنامه ای را تولید کردند که تا به امروز نیز رکورد داره تولید، اجرا و ماندگاری یک برنامه در تاریخ حضور رادیو و همراهی این رسانه با زندگی مردم ایران است.
محمد حاجی‌حسینی که بود؟
زنده نام محمد حاجی‌حسینی متولد سال ۱۳۰۸ در روستای کن از توابع تهران دیده به جهان گشود. او در میان خانواده ای پرجمعیت در همان دوران نوجوانی خط و مشی مسیر آینده خود را بر نظم شعر و ادبیات کشورمان خاصه در حوزه طنز و فکاهه در سن ۱۵ سالگی ممهور کرد.
حاجی‌حسینی در کنار سرودن اشعار طنز و فکاهه نویسی و نگارش لطیفه های طنازانه؛ همکاری خود را با قدیمی ترین و جدی ترین نشریات حوزه طنز یعنی مجله توفیق آغاز کرد. او در کنار نام های بزرگ نویسندگان طنز کشور مانند زنده یادان ابوالقاسم حالت و سیدابوالقاسم نباتی شیوه متفاوتی از نگارش طنز را در حوزه آثار مکتوب در جریان شکل گیری ادبیات طنز معاصر کشورمان به نام خود رقم زد.
بحر طویل و جادوی قلم حاجی‌حسینی
قدرت قلم؛ راز شهرت و ماندگاری زنده یاد حاجی حسینی به تخصص او در شیوه ادبی «بحر طویل» باز می گردد.
دهخدا در تعریف بحر طویل نوشته است: بحر طویل قالبی شعری است که در آن برخلاف سایر قالب‌های شعر سنتی فارسی، مصراع‌های مساوی و بیت وجود ندارد. در عوض، بحر طویل از یک یا چند قسمت با نام بند تشکیل می‌شود که در هر بند یکی از افاعیل معین عروضی به تعداد دلخواه تکرار می‌شود. هر بند به بخش های هماهنگ که گاه مسجع و هم قافیه هستند تقسیم شده‌است. معمولاً پایان بندها را قافیه و ردیفی که در پایان همه بندها تکرار می‌شود مشخص می‌کند.
هرچند که سنت آغاز سبک ادبی بحر طویل به دوره صفویه باز می گردد و این گونه ادبی در میان اشکال مختلف نگارشی توسط نویسندگان کشورمان در آن عهد و عصر بنیانگذاری شد؛ اما آنچه که به عنوان میراث ماندگار بحر طویل در تاریخ ادبیات معاصر کشورمان طی بازه زمانی یک قرن اخیر بازمی‌گردد به قلم زنده نام حاجی حسینی در خلق آثار ادبی طنز خود در قالب بخر طویل باز مدیون است.
تقدیر مسئولان از قلم ناقد و طناز حاجی‌حسینی
بعد از بسته شدن ماهنامه توفیق و بعد از گذار و گذر تاریخ معاصر کشورمان در سال‌های پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی و شکل‌گیری نشریات طنزی مانند گل‌آقا و خورجین؛ این بار دیگر زنده یاد حاجی‌حسینی به دوست و یار صمیمی خود در حوزه ادبیات طنز یعنی کیومرث صابری فومنی پیوست و در همان روزهای نخست شکل گیری مجله گل آقا، فصل مهمی از شعر طنز در قامت یک محصول ادبی نوین (بحر طویل) را به مخاطبان عرضه کرد.
در کمتر از یک سال فعالیت زنده یاد حاجی‌حسینی در نشریه گل‌آقا، بحر طویل ها و اشعار طنز او به شدت مورد توجه مخاطبان قرار گرفت. چرا که برای نخستین بار در شکل‌گیری تولیدات ادبی در کشورمان این بار قلم طنازانه یک نویسنده در کنار نقدهای اجتماعی، برخی از چهره ها و دست اندرکاران حوزه های مختلف کشور اعم از فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، بهداشت و درمان و حتی سیاسیون را با خود به همراه داشت.
قلم زنده یاد حاجی حسینی در شکل‌گیری روایت طنز در بازتاب آسیب های اجتماعی از یک سو، از سوی دیگر بیان مطالبات مردم و برخی از انتقادهای آنها نسبت به رفتار مسئولان در بخش های مختلف جامعه در کنار دقت او برای عدم خروج از چارچوب ها و قوانین مشخص آثار طنز به ویژه در مواجهه با مسئولان به حدی بود که در طی سال‌ها فعالیت زنده یاد حاجی‌حسینی از سوی بسیاری از وزرای دولت های مختلف و یا مدیران سازمان ها و ارگانها نه تنها مورد عتاب و خطاب قرار نگرفت که بارها به عنوان الگویی در شکل گیری ادبیات طنز مورد تشویق قرار گرفت.
آغاز؛ ادامه؛ رشد و پایان حاجی‌حسینی در رادیو
عموم شهرت و ماندگاری قلم زنده یاد حاجی‌حسینی و اتفاقی که سبب شد تا نام او برای همیشه در حافظه جامعه ایران و مردم فرهنگ دوست کشورمان ماندگار شود به زمانی باز می گردد که او فعالیت خود را از حوزه مکتوب به رسانه شنیداری – رادیو – منتقل کرد.
نخستین تجربه های زنده یاد حاجی‌حسینی با شبکه های رادیویی به سال ۱۳۵۲ باز می‌گردد. اما این شکل از تجربه و همراهی به شکل کاملاً مقطع و با رویکردهای گاه به گاهی و مناسبتی صورت می گرفت؛ اما در سال ۱۳۶۰ زمانی که سنگ بنای برنامه شبکه رادیویی ایران برای تولید برنامه صبح جمعه با شما رقم خورد؛ بنیانگذاران این برنامه (منوچهر نوذری، احمد شیشه‌گران، سعید توکل و صادق عبداللهی) مهمترین فصل شکل گیری یک برنامه رادیویی یعنی متن نگارشی را به قلم زنده یاد حاجی حسینی سپردند.
در طی ۳۵ سال فعالیت مستمر زنده یاد حاجی حسینی با برنامه های طنز شبکه رادیویی ایران از صبح جمعه با شما گرفته تا قند و نمک و جمعه ایرانی و بار دیگر آغاز دوره جدید فعالیت صبح جمعه با شما، او همواره یار ثابت گروه نویسندگان این برنامه رادیویی و همچنین سرپرست نویسندگان این برنامه ها بود.
بسیاری از شخصیت‌های ماندگار برنامه صبح جمعه با شما مانند شخصیت آقای مولون، آقای سوتی، آقای فِشفِشی و دیگر کاراکترهای به یادگار مانده از آن برنامه ها و یا تکه کلام های فراوانی که برای نخستین بار به واسطه یک برنامه تولید شده در عرصه رسانه ملی میان عموم مردم جاری و ساری شد، تام و تمام مدیون قلم زنده یاد حاجی‌حسینی است.
مردی که تا اواخر سال ۱۳۹۵ و تا پیش از همراه شدن با بیماری ناشی از کهولت سن از یک سو و دمانس (زوال عقل) از سوی دیگر، که نا و توان نگارش و همراهی با صبح جمعه با شما را از او گرفت و به کلی او را خانه نشین کرد با این برنامه به شاد کردن و خنداندن و نشاندن گلی از لبخند بر صورت یکان یکان ایرانیان در قامت ۳۵ سال فعالیت مستمر با حوزه طنز آثار رادیویی، همگام و همراه هنرمندان فراوانی بود که ساختمان و معمار برنامه صبح جمعه با شما به شمار می رفتند.
جادوی قلم جسور و طنار حاجی‌حسینی
عباس محبی از بازیگران شناخته شده طنز رادیویی و از هنرمندانی که بیش از ۳۰ سال با برنامه صبح جمعه با شما و جمعه ایرانی همراه بوده درباره حاجی‌حسینی به خبرنگار ایرنا گفت: سال های ورود زنده یاد حاجی‌حسینی به عرصه ادبیات طنز به دور سوم انتشار مجله توفیق باز می گردد. بعد از تعطیلی مجله توفیق او با مجلات دیگر حوزه طنز مانند «حاجی‌بابا» و «نامه آهنگر» به فعالیت خود ادامه داد اما اوج قلم طناز حاجی‌حسینی به همراهی و همکاری او با کیومرث صابری فومنی در مجله گل آقا باز می گردد. تا جایی که او احیا کننده سنت بحر طویل و در ادامه تذکر نویسی در قالب طنز که بیشتر به نام «تذکره الرجال» در نشریه گل‌آقا شهرت داشت شناخته شد.
وی ادامه داد: دیگر ویژگی که آثار زنده یاد حاجی‌حسینی را ماندگار و در عین حال جذاب می کرد، جسارت ورود قلم طناز و نقادانه اش به فعالیت مدیران نهادها، سازمان ها، ارگان ها و یا حتی برخی از وزرای دولت های مختلف باز می گشت. قلمی که در عین شیوایی و رعایت چارچوب‌ها و ضوابط حوزه طنز به عنوان زبان انتقادی، خواسته ها و مطالبات عمومی مردم را در قالب نوشته هایش به گوش مسئولان می رساند.
محبی که با ماندگارکردن کاراکتر «جان‌علی» یکی از دوست داشتنی ترین شخصیت های برنامه صبح جمعه با شما به شمار می رود، درباره آغاز همکاری اش با زنده نام حاجی‌حسینی دربرنامه صبح جمعه با شما گفت: یکی دیگر از عوامل محبوبیت، موفقیت و ماندگاری برنامه صبح جمعه با شما در کنار تیم تولید فنی این برنامه یعنی (تهیه کننده و سردبیر) به حضور نویسنده ای مانند حاجی حسینی و شیوه روایت او در تبدیل ادبیات مکتوب به ادبیات شفاهی وامدار است. قدرت قلمی که بیش از ۳۵ سال و تا آخرین لحظاتی که حاجی‌حسینی توان نگارش داشت به عنوان یکی از مهمترین ارکان موفقیت برنامه صبح جمعه با شما به شمار می رفت.
کتاب‌های متعدد به یادگار مانده از حاجی‌حسینی
محبی که خود علاوه بر بازی در برنامه صبح جمعه با شما به عنوان یکی از نویسندگان این برنامه نیز شناخته می شود درباره آثار مکتوب زنده یاد حاج حسینی خاطرنشان کرد: در کنار فعالیت فشرده و مستمر حاجی‌حسینی در نگارش برنامه صبح جمعه با شما کتاب های مختلفی از او در حوزه های کودک و نوجوان و بزرگسال برای دوستداران ادبیات طنز به یادگار مانده است که شاید مهمترین این کتاب‌ها به کتاب «بهارستان طنز» بازمی‌گردد. جایی که شش دهه فعالیت مستمر حاج حسینی در حوزه طنز رادیویی را از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۸۵ برای دوستداران حوزه ادبیات طنز مکتوب کرده است. این کتاب در حقیقت حاصل همکاری او با برنامه های مختلف رادیویی از جمله صبح جمعه با شما، عصر جمعه، عصر پنجشنبه و راه شب است.
در تربیت نسل نویسندگانی چون حاجی‌حسینی غفلت کرده‌ایم
محبی فقدان حاجی حسینی و دست دادن نویسندگانی چون او را اتفاقی تلخ و ضایعه ای ناگوار برای حوزه تولیدات فاخر و ماندگار رسانه ملی دانست و افزود: از یک طرف باید خوشحال باشیم که میان نسل های مختلف همواره نویسندگان بزرگی وجود داشته اند، اما از سوی دیگر باید نگران این مسئله باشیم که در حوزه‌های تخصصی مانند طنز که از پیچیدگی و ویژگی‌های خاص و چارچوب های بسیار حساسی برخوردار است؛ کمتر جامعه دانشگاهی و همچنین رسانه‌های ما در تربیت نویسندگانی مانند حاجی‌حسینی تلاش کرده است.
وی تاکید کرد: با از دست دادن هر یک از این عزیزان جای خالی آنها تا مدت ها حس خواهد شد و بدون هیچ تردیدی پر کردن این فضا با توجه به عدم تربیت نویسندگانی در این حد از قدرت قلم، ضایعه ای بسیار تلخ به شمار می رود.
حاجی‌حسینی ستون اصلی ساختمان صبح جمعه با شما
علیرضا جاویدنیا دیگر بازیگر باسابقه برنامه صبح جمعه با شما در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا در حالی که در طول مدت این گفتگو بارها بغض گلوی او را فشرد و کلامش را قطع می‌کرد، فقدان و درگذشت زنده یاد حاجی‌حسینی را به مثابه شکستن یکی از مهمترین ستون‌های بنا و ساختمان صبح جمعه با شما دانست.
کیف دستی بزرگ مملو از متن های نمایشی
وی با اشاره به آنکه آشنایی او با زنده یاد حاجی‌حسینی به سال ۱۳۶۶ و نخستین تجربه برای حضور در برنامه صبح جمعه با شما بازمی‌گردد گفت: نخستین تصویری که از حاجی حسینی من و همکارانم در آن سال ها به یاد داشتیم کیف دستی بزرگی بود که همواره همراه این نویسنده بود. کیفی مملو از از دست نوشته هایی که مشخص بود تمام روزهای هفته مدام در حال نگارش، خط زدن، اصلاح و در نهایت رسیدن به متنی قوی و محکم برای هر اجرا بود.
به گفته این بازیگر شناخته شده طنز رادیویی، بیشترین ارتباط او با زنده یاد منوچهر نوذری بود و همان ارتباط به شکل گیری شخصیت های ماندگار جریان طنز شفاهی که تا پیش از آن در میان برنامه‌های سیمای کشور ما سابقه نداشت منتج شد.
شناخت ویژگی های اصولی خط طنز رادیویی
جاویدنیا با بیان آنکه زنده یاد حاجی‌حسینی هم خط طنز را می‌شناخت و هم دستخط بسیار شیوا و روانی داشت گفت: شناخت دقیق و اصولی خط طنز به ویژه در حوزه تولید آثار شنیداری و صوتی بسیار سخت و مشکل است. شاید بسیاری از مردم با شنیدن برنامه های طنز رادیویی احساس کنند که تولید و نگارش چنین آثاری بسیار ساده است اما تنها کافی است تلاش کنند تا بتوانند حتی یک قصه کوتاه را در شکل روایت رادیویی در قالب طنز به رشته تحریر درآورند. آنجاست که به سختی های این کار پی می برند.
وی افزود: همچنین زنده یاد حاجی حسینی که از نسل نویسندگانی که بود که با تایپ کردن نوشته هایش کاملا مخالف بود و تا آخرین روزهای فعالیتش همواره متن ها را به شکل دست نویس اما با خط بسیار زیبایی که داشت در اختیار گروه تولید قرار می داد. دستخط زنده یاد حاجی‌حسینی به عنوان نمونه ای از دست خط زیبا خودش به یکی از مهمترین ویژگی های شخصیت دوست داشتنی آن استاد بدل شده بود.
متن های حاجی‌حسینی مانند خودش صریح، بی پیرایه و صادق بود
جاویدنیا مهمترین ویژگی حاجی‌حسینی که باعث ماندگاری نام، یاد و آثار متعدد او شد را به صداقت، صراحت و صمیمیت نوشتاری او مربوط دانست و خاطرنشان کرد: تمام کسانی که در برنامه صبح جمعه با شما و بعد قند و نمک و جمعه ایرانی با زنده یاد حاجی‌حسینی همراه بودند در فاصله کوتاهی منوجه می شدند که نوشته‌های او با روح و شخصیتش هیچگونه تفاوتی نداشت.
بازیگر برنامه صبح جمعه با شما تصریح کرد: در حقیقت همان صداقت، شفافیت و صراحتی که در زبانِ گفتار زنده یاد حاجی‌حسینی بود در ادبیات، خلق شخصیت ها و داستان های طنز برنامه صبح جمعه با شما نیز حضور داشت. همین عامل بود که باعث موفقیت صبح جمعه با شما و آیتم های مختلف آن شد. به قول معروف حرفی که از دل برآید لاجرم بر دل نشیند و نوشته های زنده یاد حاجی‌حسینی مصداق بارز و دقیق تجلی این ضرب المثل ایرانی است.
زنده یاد محمد حاجی‌حسینی نویسنده شاعر و طنزپرداز ایرانی در شامگاه بیست و سوم شهریور ماه ۱۳۹۸ در سن ۹۰ سالگی به سبب بیماری و کهولت سن در منزل خود دار فانی را وداع گفت. مراسم تشییع و خاکسپاری پیکر این نویسنده بیست و چهارم شهریور ماه در امامزاده جعفر در منطقه کن – زادگاه زنده یاد حاجی‌حسینی – برگزار شد.
نویسنده : امین خرمی/ایرنا
