کارگاه هفتگی خانه کاریکاتور اصفهان با عنوان انقلاب در قاب کاریکاتور توسط الهام دزفولیان ارائه شد.
به مناسبت صد و یازهمین سال پیروزی انقلاب مشروطه، کارگاه این هفتۀ خانۀ کاریکاتور به بررسی کاریکاتورهای مطبوعاتی این دوران اختصاص یافت. در ابتدا خلاصهای از ورود صنعت چاپ در دوران شاه عباس صفوی تا دوران قاجار ارائه شد و به نقش میرزاصالح شیرازی در راهاندازی چاپخانه و نشر نخستین روزنامۀ ایران به نام کاغذ اخبار(۱۲۵۳ه.ق) پرداخته شد. از سال ۱۲۵۶ه.ق به مدت چهاردهسال چاپ روزنامه در ایران متوقف شد تا در زمان صدارت امیرکبیر، روزنامۀ اخبار دارالخلافۀ تهران که بعدها به روزنامۀ وقایعاتفاقیه و روزنامۀ دولت علیۀ ایران تغییر نام یافت چاپ شد و انتشار آن تا سال ۱۳۲۴ه.ق ادامه یافت.
چاپ نشریات تا زمان مظفرالدینشاه عمدتاً دولتی بود. با اینحال، از این دوران نشریات غیردولتی نیز رونق گرفتند و سبک نگارش که عمدتاً مانند افسانه بود تغییر یافت. با نزدیکشدن به دوران انقلاب و چاپ شبنامههای انتقادی و نشریات ژلاتینی، نشریات غیردولتی طرفدار و مخالف مشروطه نیز شروع به چاپ کردند و زمینه برای ظهور نشریات فکاهی و ورود تصویر به آنها فراهم شد. در این دوران از کاریکاتور با عناوینی همچون صور موهومۀ خیال و صور مضحک نام برده میشد.
بعد از آشنایی با نحوۀ ورود کاریکاتور به نشریات آن زمان، از طریق کاریکاتورها روایتی از انقلاب مشروطه توسط یکی از کاراکترهای حاضر در قاب کاریکاتور آن زمان به نام فرشتۀ ترقی ارائه شد. این فرشته، نماد پیشرفت بود که با خود آبادانی برای ایران آورده بود. تصویرکردن اقشار و طبقات مختلف از موافقان و مخالفان مشروطه و ترسیم فضای پر التهاب داخلی ایران، چشمداشتن نیروهای خارجی به مشروطه که به صورت کودکی نوپا تصویر شده بود از جمله مواردی است که در کنار “فرشتۀ ترقی” تصویری روشن از وضعیت ایران در دوران انقلاب مشروطه ارائه داده بود.
در ادامۀ جلسه، برخی از مهمترین نشریات طنز و کاریکاتور آن دوران با نشاندادن نمونههای تصویری، معرفی شدند. ابتدا به معرفی نشریۀ ملانصرالدین پرداخته شد که توسط میرزاجلیل محمدقلیزاده، به زبان ترکی آذربایجانی به مدت ۲۷سال در باکو چاپ میشد(بهغیراز ۸شماره که در تبریز منتشر شد). این نشریه به دو زبان روسی و فارسی نیز گاهی مطالبی چاپ میکرد. ملانصرالدین اگرچه نشریهای ایرانی نبود اما انقلاب ایران و مسائل آنرا بهخوبی تحت پوشش قرار داد و با کاریکاتورهایش به انتقاد در حوزههای گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی پرداخت. از جملۀ این موارد، مواجهۀ سنت و مدرنیته، وضعیت زنان، رفتار حاکمان و قدرتمندان و…بود.
دومین نشریه که معرفی شد، آیینۀ غیبنما بود که در دو نوبت در سالهای ۱۳۲۵ و ۱۳۲۹ه.ق چاپ شد. کاراکتر آن، آقای متمدن، همانند ملاعموی نشریۀ ملانصرالدین، در قاب کاریکاتور حاضر میشد و توجه مخاطب را به موضوعات مختلف جلب میکرد. آیینۀ غیبنما جدا از گرایشهای سیاسی زمان خود(وابستگی به احزاب دموکرات و اعتدالی) به نقد رفتارهای مردم میپرداخت و خطر انسانهای دورو و مزوّر که با نماد کلاه بوقی منگولهدار تصویرشان میکرد را گوشزد میکرد.
نشریۀ بهلول از دیگر نشریات مهم این دوران بود که مهمترین نشریۀ دارای کاریکاتور وابسته به حزب دموکرات بود و در سال ۱۳۲۹ه.ق چاپ میشد. بهلول با توجه به وابستگی حزبیاش در دفاع از حقوق فقیران، کشاورزان و کارگران کاریکاتور میکشید و در ادامه به نقد رفتار کسانی میپرداخت که بعد از پیروزی مشروطه قدرت را بدست گرفته بودند اما رفتار و عملشان با مستبدان تفاوتی نداشت.
نشریۀ تنبیه نیز که طرفدار حزب اعتدالیون بود در سال ۱۳۲۵ه.ق شروع به چاپ کرد و وقایع سالهای مشروطۀ دوم، دوران احمدشاه قاجار و اوایل پهلوی را در قاب کاریکاتور خود ترسیم کرد.از دیگر نشریاتی که به معرفی آنها پرداخته شد، حشرات الارض و کاشفالاسرار بود که با استفاده از تصویر حیوانات، نقد خود به وضعیت موجود جامعه را به تصویر درآوردند.
در پایان جلسه نیز چندکتاب برای آشنایی بیشتر با وقایع سالهای مشروطه و موضوعاتی که مورد توجه کاریکاتوریستهای آن دوران بود معرفی شد.
_ ملانصرالدین و ایران؛ نود و شش مقاله از مجلۀ ملانصرالدین، فرهاد دشتکینیا، تهران، نشر علم
_ حکایت دختران قوچان؛ از یادرفتههای انقلاب مشروطیت، افسانه نجم آبادی، تهران، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان ( دختران قوچان از جمله موضوعاتی است که در مطبوعات دوران مشروطه در کاریکاتورها نیز مورد توجه قرارگرفته بود)
_ هوپ هوپ نامه، میرزا علی اکبر صابر(این کتاب حاوی تصاویری از عظیم عظیمزاده، کاریکاتوریست نشریۀ ملانصرالدین است)
_ تهران مخوف، مشفق کاظمی(نخستین رمان اجتماعی ایران که دو جلدی است و به روایت داستانی عاشقانه در شهر تهران در اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی میپردازد. این کتاب برای آشنایی با مسائل اجتماعی ایران، آشنایی با اقشار و طبقات مختلف جامعه و نوع نگاهشان به مشروطه حاوی نکات مفیدی است).
عکس و گزارش: محمود رضا صنعتی
منبع : خانه کاریکاتور اصفهان