علی اکبر دهخدا کیست؟
این دخوی نابغه
نویسنده: عمادالدین قرشی
شادروان میرزا علی اکبر (قزوینی) دهخدا فرزند خان باباخان به سال ١٢۵٨ در محله سنگلج (تهران) متولد شد.
نه ساله بود که پدرش را از دست داد.
نزد شیخ غلام حسین بروجردی و شیخ هادی مجتهد نجم آبادی، دروس قدیم (ازقبیل مقدمات صرف و نحو، فقه، اصول، حکمت و کلام) را آموخت و سپس راهی مدرسه علوم سیاسی شد.
چندی بعد به بخارست رفت و دوسال دبیر سفارت ایران در بالکان بود.
در این مدت با زبان فرانسه و دانش های جدید آشنا شد.
به ایران بازگشت
هم زمان با نهضت مشروطیت به ایران بازگشت.
ابتدا به کارهای اداری مربوط به راه سازی در خراسان گماشته شد، اما چندی بعد پا در عرصه مطبوعات گذاشت.
دهخدا را عامه طبقات جامعه بیشتر به عنوان یک دانشمند لغوی می شناسند.
لغت نامه و پس از آن امثال و حکم ش بیش از دیگر آثارش مشهور و زبانزد است، اما دهخدا در ترجمه، تحقیق، شاعری، روزنامه نگاری و طنزپردازی، جایگاه ویژه ای در عرصه ادب فارسی دارد.
مطلع معروف «یاد آر ز شمع مُرده، یاد آر» از اوست.
او به واسطه آشنایی با فولکلور فارسی و ترکی، از پیش گامان ساده نویسی در برابر تکلف متملقانه متون اواسط عصر قاجار، و بنیان گذار طنز سیاسی در عصر معاصر است. روزنامه هفتگی صوراسرافیل که در آغاز مشروطیت به همت او و جهانگیرخان شیرازی منتشر می شد، بین آزادی خواهان آن عصر تا به امروز اعتبار خاصی داشته و دارد. این ارزش و اعتبار، تنها از مقالات سیاسی و اجتماعی آن روزنامه ناشی نبود.
ستون طنز
ستون طنز این روزنامه که دهخدا آن را با عنوان چرند و پرند و با امضای مستعار دخو می نوشت، به گواهی معاصرانش پرخواننده ترین بخش روزنامه صوراسرافیل بود.
نوشتن درباره عقاید خرافی مردم، نقد سنت های بی مایه و رفتارهای غلط جامعه، تلاش علیه استبداد در راستای توسعه آزادی بیان و… رویکرد او در این ستون بود.
همین بس که طی انتشار ٣٢ شماره، حداقل یک بار او را تکفیر و بارها و بارها تهدید کردند: «آزادی تو خیال آزادی توست/ این بهره به افسونِ که می خواهی جُست/ تا دور جهان است و جهان خواب، تو را/ تعبیر به عکس است به تعبیر درست!».
با بسته شدن مجلس شورای ملی، سرکوب جنبش مشروطه توسط محمدعلی شاه و به دار آویختن میرزاجهانگیرخان در باغشاه، فصل تبعید دهخدا به فرانسه و سوییس رقم خورد. سه شماره از «صوراسرافیل» را آنجا منتشر کرد.
قطعه معروف «آکبلای» یادگار این دوره است که بعدها توسط محمدعلی افراشته در روزنامه «چلنگر» به «آمیرزا» بدل و الگو شد.
دهخدا در سال های تبعید سرانجام به ترکیه رفت و حداقل پانزده شماره از «سروش» را سردبیری و منتشر کرد.
برکناری محمدعلی شاه
با برکناری محمدعلی شاه، و دعوت سران مشروطه، به ایران بازگشت و نماینده مجلس شد.
در کنار نمایندگی، در مطبوعه هایی همچون «روح القدس»، «آفتاب»، «شورا»، «مجلس»، «شوروی»، «ایران کنونی»، «پیکار» و… مقالاتی منتشر می کرد.
اسم مستعار
دخو تنها اسم مستعار دهخدا نبود، البته مشهورترینش بود اما او با اسامی دیگری همچون «اسیرالجوال»، «برهنه خوشحال»، «جغد»، «خادم الفقرا دخوعلی»، «خرمگس»، «آکبلای»، «دمدمی»، «رئیس انجمن لات ولوت ها»، «سگ حسن دله»، «نخود همه آش» و… نیز طنز می نوشت و می سرود.
معدود اشعار طنز دهخدا، برخلاف طنزهای منثور فراوانش، متکلف و ادیبانه اند.
دو قطعه «ان شاءالله گربه است» و «دانم دانم» از نمونه های عالی طنزسرایی او هستند.
چرند و پرند
مجموعه چرند و پرند که نخستین بار به صورت کتاب در سال ١٣۴١ توسط «سازمان کتاب های جیبی» منتشر شد، چندین بار تاکنون تجدید چاپ شده و بارها الگوی طنزنویسان در دوره های مختلف بوده است.
دهخدا، به یک تعبیر معلم و راهنمای اکثر طنزنویسان صاحب نام ایران است که پس از او، قدم به این عرصه گذاشتند و معدود طنزنویس محبوب سیاسی در مطبوعات ایران می توان نام برد که از دهخدا تاثیر نپذیرفته باشند.
درگذشت
وی سرانجام در هفتم اسفند ١٣٣۴ در خانه اش درگذشت و پیکرش در ابن بابویه (شهرری) به خاک سپرده شد. از طنزسروده هایش چنین است:
چند گویی نبود یک غمخوار / خواجه را گاه جان سپردن او، / بهر میراث خوارگان اَسفا، / زآن همه درد و رنج بردن او / غله تیم و حاصل ده را، / هفته و روز برشمردن او / چو ز بحر محیط، بوتیمار / خواجه را مال خود نخوردن او… / خواجه، همچون دگر لئیمان مُرد /نسزد بیش یاد کردن او / بهترین کار خواجه در همه عمر / هیچ دانی چه بود؟ مُردن او!
منبع : روزنامه اعتماد، شماره ۴۰۴۵
