رضا گنجه ای کیست؟
از شیربرنج تا آزادی!
نویسنده: عمادالدین قرشی
رضا گنجه ای (با نام های مستعار باباشمل ، مهندس اقتصاد، دُنب المهندسین)، فرزند میرزاعلینقی (نماینده آزادی خواه مجلس در دوره مشروطه)، سال ۱۲۹۰ خورشیدی در محله ششگلان تبریز متولد شد.
در مدرسه حکمت تبریز تحصیل کرد. در سال ۱۳۰۵ به تهران عزیمت کرد و به مدرسه صنعتی ایران-آلمان وارد شد و در سال ۱۳۰۹ از سوی وزارت طرق و شوارح (وزارت راه) برای ادامه تحصیل در رشته مهندسی ماشین به پلی تکنیک زوریخ اعزام شد.
پس از بازگشت به ایران (۱۳۱۶) ابتدا به استخدام راه آهن درآمد. در سال های بعد در دانشکده فنی دانشگاه تهران، رتبه دانشیاری، استادی و سپس ریاست دانشکده فنی داشت. در دوره ای به ریاست راه آهن و سپس معاونت وزارت پست و تلگراف رسید.
در سال ۱۳۳۴ در کابینه حسین علا به وزارت صنایع و معادن انتخاب شد و یک سال در آن سمت بود، اما آنچه سبب شهرت و ترقی بیشتر او شد مدیریت نشریه باباشمل طی دو دوره انتشار (۱۳۲۴-۱۳۲۲ و ۱۳۲۶) بود.
گنجه ای پس از واقعه ۱۷ آذر ۱۳۲۱ (تظاهرات مردم به خاطر قحطی نان) که منجر به سقوط قوام السلطنه شد و به تشویق حاج اسماعیل امیرخیزی، روزنامه (هفتگی) باباشمل (به معنای لوطی و داش مشدی) را راه انداخت که اغلب پنجشنبه ها منتشر می شد.
یاران تحریریه
رضا گنجه ای و یاران تحریریه اش، نظیر ابراهیم صهبا (ابرام سرپا، شیخ سرنا)، رهی معیری (زاغچه و شیطونک)، گلچین معانی (بچه مکتبی)، سعید فزونی (مهندس الشعرا)، اسماعیل پوروالی، حسن قائمیان، اردبیلی، بهرام داوری (کارتونیست جلد) و…، در نگارش روزنامه، لهجه تهرانی را انتخاب کردند، یعنی زبان عامیانه شکسته یا غیرکتابی. سرمقاله های گنجه ای با عنوان «درددل های باباشمل» در هر شماره درج می شد که در نگارش آن ها، گوشه چشمی به مقالات جلیل محمدقلی زاده (مدیر روزنامه ملانصرالدین) و «چرند و پرند» دهخدا (دخو) داشت.
زبان و شیوه بیان مقالات باباشمل ، به شکل ساده، عوام فهم و محاوره بود و همین ویژگی ها، از عوامل نفوذ این نشریه در میان توده های مردم شده بود.
به گفته جلال آل احمد، «زبان باباشمل نجیب و شوخی های آن با نزاکت تر و روحانی تر از دیگر نشریات فکاهی بود و از رکاکت و ابتذال هم، چیزی در آن به چشم نمی خورد.»
اگرچه باباشمل در دوره ای وقفه انتشار داشت (مهر ۱۳۲۴ تا مرداد ۱۳۲۶، به علت سفر رضا گنجه ای به اروپا) اما این نشریه، آینه تمام نمای اوضاع سیاسی و اجتماعی پس از شهریور ۱۳۲۰ بود.
باباشمل
درست زمانی که ایران یکی از بحرانی ترین دوره های خود را به لحاظ نفوذ بیگانه، قحطی، رواج بیماری و… می گذراند، گنجه ای در قالب طنز، هیات حاکمه ایران را در آن دوره مضحکه و رسوای عالم کرد. همین شدت پرداختن به سوژه رجال سیاسی، بعدها نقطه ضعف او شد.
در سرمقاله آخرین شماره نوشت که طی این چندسال، تنها اندوخته اش از فعالیت مطبوعاتی «کینه دشمنان و رنجش دوستان» بوده و دیگر «صبر و توانایی» اش به سر آمده است.
انتشار باباشمل ، تحولی در طنز سیاسی بود، اما تاریخ گواهی می دهد که گنجه ای از آن به عنوان اهرمی برای رسیدن به وکالت و وزارت استفاده کرد.
رضا گنجه ای با همه انتقاداتی که در باباشمل از مجلس و دولت می کرد، بالاخره قبای وزارت بر تن کرد.
صهبا در خاطراتش می نویسد:
«وزرا و وکلا از باباشمل خیلی حساب می بردند و اغلب به دفترش می آمدند و گاهی هم برای همدیگر مایه می آمدند… بعد از وزارتش دیگر روزنامه تعطیل شد. همه می گفتند درددلش کهنه شده است و خودش هم دیگر نمی توانست ادامه بدهد.»
هرچند مهندس رضا گنجه ای تنها روزنامه نگاری نبود که از این راه رفت، اما شاید در میان طنزپردازان ایران، او تنها کسی باشد که به چنین جایگاهی رسید و البته پس از آن، دیگر به عالم طنز و مطبوعات بازنگشت.
واپسین سال های زندگی او در سوییس گذشت و سرانجام در ۱۵ شهریور ۱۳۷۴ در ژنو رخ در نقاب خاک کشید.
برشی از یک سرمقاله رضا گنجه ای با عنوان «شیربرنج» چنین است:
«یکی به کور مادرزاد گفت: هیچ تابه حال شیربرنج خورده ای؟ جواب داد: نه، اصلاً من نمی دونم شیربرنج چه شکلیه. گفت: یه چیز سفیده. جواب داد: سفید چیه؟ گفت: سفید، رنگ غازه. جواب داد: غاز چه شکلیه؟ یارو انگشت هاش رو راست کرد و نوکاش رو به هم چسبوند و مچ دستش رو کج کرد، مختصر، دستش رو شکل غاز نمود و دست کوره را گرفت و مالید به دست خودش.
گفت: غاز یه همچو شکلی داره. کوره همین که دستش به دست گُنده و زِبر یارو خورد، خودش رو عقب کشید و گفت: نه جانم! من شیربرنج به این کلفتی نخورده ام… . حالا به جون همه تون، اونایی هم که خواستن به ما کور و کچل ها، مشروطه و حکومت ملی رو حالی کنن، همین کار رو کردن و درست همون قدر ما از مشروطه و آزادی سر درآوردیم که اون کوره از شیربرنج…».
منبع : روزنامه اعتماد، شماره ۴۰۲۸
