کاریکلماتور؛ طنز یا تنبلی شاعرانه
چندروز پیش در برنامه «قند پهلو»، شهرام شکیبا درباره کاریکلماتور اظهار نظری داشت که با واکنش یکی از کاریکلماتورنویسان مشهدی رو به رو شد. سهراب گل هاشم که به گفته خودش، برای اولین بار در تابستان ۱۳۵۵ نوشته هایش در یکی از روزنامه های چاپ مشهد منتشر شد و از آن تاریخ تاکنون باخیلی از نشریات کشور با امضای : هوای تازه ، حبابی روی آب ، پارازیت و سهراب همکاری دارد ، اولین جلدکتابش تحت عنوان «گاه گاهی زندگی شوخی نیست » در بهار ۸۶ در تهران به چاپ رسید و دومین جلد به نام« چند قدم به حرف حساب» در بهار ۸۹ در نمایشگاه کتاب تهران رونمایی شد.
سومین کتاب وی با نام “قلم کم حرف” در آذر ماه ۹۵ وارد بازار نشر شد و برای اولین بار در ایران، بخشی از کاریکلماتورهای این کتاب به انگلیسی و عربی ترجمه شده است.
فیلم و متن این قسمت از قند پهلو را در ادامه می بینید :
***
***
کاریکلماتور، کشف نادرست شاعرانه
شکیبا : از لحاظ زیبایی شناسی، «کاریکلماتور» کلمه بدآهنگ و ناهنجاری است. گرچه شخص نامداری (پرویز شاپور) این واژه را پیشنهاد داده است ولی پیشنهاد قشنگی نیست. کسانی که با کلام آهنگین آشنا هستند، نمی توانند این واژه را بپذیرند. بدسلیقگی که در انتخاب این واژه انجام شده، شاید در ارتباط با نوع کاری که آقای شاپور می کرد، درست باشد. کارهای آقای شاپور یک قدم با نبوغ شعری فاصله داشت. به همین دلیل کسی نمی دانست این ها چیست! یک پایش توی شعر است و یک پایش توی نثر. و چون نوع پرش خیال در کاریکلماتور، شبیه کاریکاتور است، منطق کاریکاتوری است، این واژه ساخته شد.
ولی به نظر من حاصل تنبلی شاعرانه است. کشف شاعرانه ای که در قالب نادرستی ریخته می شود. این کشف اگر در قالب درستش یعنی شعر ریخته شود، یک اتفاق است وگرنه یک کودک نارس است. به همین دلیل، نه به عرصه نثر مربوط است، نه به عرصه شعر و نه عرصه تصویر. این واژه، نامی است که از یک رفتار ترسیمی آمده و روی یک رفتار نوشتاری گذاشته شده است. به نظرم اتفاقی بود که با آقای شاپور متولد شد و با خود آقای شاپور از دنیا رفت. بقیه دارند با دستگاه، این پدیده را زنده نگه می دارند.
فیض: آیا دقت کردید در عرصه کاریکلماتورنویسان، استثنائا کسانی هستند که قالب های دیگر ادبی مانند شعر یا داستان را کار کرده اند ولی اغلب کاریکلماتورنویسان در عرصه های دیگر ادبی توانایی خاصی ندارند.
شکیبا: به نظر من خود آقای شاپور هر کاری که می شد با این قالب کرد، انجام داده و تمام شده است.
فیض: بعضی از این نامگذاری ها از بلاتکلیفی است. بعضی من درآوردی هستند که جالب است جا افتاده اند و کم کم قالبی شده که اساس و پایه درستی ندارد حتی در نامگذاری.
شکیبا: شاپور آن قدر آدم عزیزی بود، هیچ کس دلش نمی آمد حتی بگوید این کار، کار شیرین و قشنگی نیست. حالا هم که ما می گوییم، احتمالا به خیلی ها برمی خورد.
کاریکلماتور یک گونۀ مستقل ادبی است
سهراب گل هاشم
«کاریکلماتور»، نامی است که از ابداعِ آن تا امروز، قریبِ نیم قرن می گذرد. این واژه را نخستین بار احمد شاملو_ که در آن زمان، سردبیریِ مجلّۀ خوشه را برعهده داشت_ در سال ۱۳۴۷ هجری خورشیدی رونمایی کرد. شاملو این اسم را زیبندۀ جملاتِ کوتاه و طنزآمیزِ پرویز شاپور تشخیص داده بود و چنین استدلال می کرد که سخنِ شاپور، آمیزه ای از تصویرسازی های ذهنیِ طنزآمیز است که با کلماتِ اندک بیان شده اند.
شاملو، «کاریکلماتور» را «کاریکاتورسازی با کلمات» معنا می کرد و معتقد بود همان کاری که یک کاریکاتوریست در عالم نقاشی می کند، شاپور در حوزه زبان انجام می دهد.
کاریکلماتور علاوه بر سودجستن از عنصر ایجاز، وجه نوشتاری زبان را به وجه دیداری و ذهنیت را به عینیت نزدیک می کند و ضمن شادی بخشی و تعجّب برانگیزی، به طرحِ انتقاداتِ تلویحی و تعریض های خیال آفرین و تفکّرپرور می پردازد.
کاریکلماتورهای پرویز شاپور، از موفّق ترین الگوهای نثر موجزِ طنزآمیز در سدۀ اخیر محسوب می شوند که آستانۀ توجه خواننده را به محیط اطرافش افزایش می دهند و او را به این حقیقت واقف می سازند که اشیا و موجوداتِ ظاهراً کم اهمیّتی همچون سنجاق، ساعت، گربه، ماهی و… از چه ظرفیتِ سوژه پردازی بالایی برخوردارند.متاسفانه چند روز پیش در برنامه «قند پهلو» آقایان ناصر فیض و شهرام شکیبا در کمال ناباوری در میان مسابقه شاعران طناز، کاریکلماتور را ساختگی و ناپخته و فنا شده خواندند و گفتند : وقتی پرویز شاپور فوت کرد نوشته هایش هم به دنبال او مردند.
کاریکلماتور، بنا بر اظهار نظر علمی استاد سیروس شمیسا، یک ژانر و گونۀ مستقلّ ادبی است و شاید به همین دلیل است که در سالیانِ اخیر، شمارِ قابلِ ملاحظه ای از پایان نامه های مقاطع تحصیلات تکمیلی در رشته های «زبان شناسی همگانی» و «زبان و ادبیات فارسی»، تحلیل و دسته بندیِ زبانی و موضوعیِ این ژانرِ پرطرفدار را در دستور کار قرار داده اند.نقش ستودنیِ پرویز شاپور به عنوان طلایه دارِ این نوع و نهضت ادبی، بر هیچ یک از ارباب واصحابِ منصفِ طنز معاصر، پوشیده نیست .
به باور من، نقش و جایگاه همه کسانی که با شرافت و عشق، قلم می زنند بدون شک، تاثیر گذار و ماندگار خواهد بود. ازکسانی مثل جناب فیض و شکیبا انتظار می رود در حرمت نهادن به پیشکسوتان طنز و شوخ طبعی، الگو باشند.
منتشر شده در : روزنامه خراسان ۴ شنبه ۶ اردیبهشت ماه ۹۶ صفحه فرهنگ و هنر
