به تازگی کتابی پژوهشی در حوزه طنز از سوی «انتشارات مروارید» روانه بازار شده است که به کوشش زنده یاد «محمد رفیع ضیایی» و زنده نام «غلامرضا کیانی رشید» تدوین شده است.
کتاب شامل سه فصل است که فصل اول، «مقدمه‌ای بر نشریات طنز و فکاهی» است و فصل دوم نیز به ذکر «نشریات تأثیرگذار فکاهی و انتقادی» می‌پردازد که این هر دو فصل، جنبه تحقیقی و پژوهشی دارد. و سرانجام در فصل سوم کتاب با عنوان «داستان‌های کوتاه از نویسندگان نشریات طنز و فکاهی، به چاپ مجدد ۵۵ داستان از چهره‌های پیشکسوت طنز مطبوعاتی، پرداخته شده است. در «پیشگفتاری» آغازین کتاب به قلم محمدرفیع ضیایی، چنین آمده است:
تاکنون قریب به ۲۵۰ نشریه، در قالب روزنامه، هفتگی، ماهنامه یا سالنامه به صورت فکاهی و بعضاً طنز، در ایران منتشر شده، عمده محتویات آنها را به طور کلی می‌توان به دو قسمت نوشتاری و تصویری تقسیم کرد.
بخش تصویری
بخش تصویری شامل کاریکاتور، کارتون و طرح‌های هجایی و کلیشه‌های تزیینی و بعضاً عکس بوده که چگونگی جزئیات آن مورد بحث این کتاب نیست، گرچه به خالقان این گونه آثار نیز در این کتاب اشاره شده است. اما قسمت دوم یعنی بخش نوشتاری نشریات طنز و فکاهی در ایران را می‌توان به زیر مجموعه‌های «نظم و نثر» تقسیم کرد. «نظم» و یا شعر، در هر قالبی که باشد نیز مورد بحث این کتاب نیست.
آنچه می‌ماند قسمت‌های نوشتاری به نثر در نشریات طنز و فکاهی است که به طور کلی تحت عنوان مطالب نوشتاری غیرشعری و در قالب‌های مختلفی ارائه شده است.
به طور کلی این مطالب را می‌توان در گونه‌های «داستان کوتاه، داستان واره، مطالب نوشتاری غیرشعری و در قالب‌های مختلفی ارائه شده است. کوتاه، لطیفه‌ها، نکته‌ها و…» تقسیم‌بندی کرد.
نوشته‌های بسیار کوتاهی که می‌تواند در قالب یک سطر در یک ستون کوچک و در مجوعه‌ای از پنج تا ده کلمه بیاید ممکن است، یک «نکته کوتاه» فکاهی یا طنز باشد. لطیفه نیز می‌تواند در دو یا چند سطر بیان شود و تنها تفاوت آنها با نکته‌های نوشتاری قالب داستانی آن‌هاست، یعنی لطیفه‌ها هم در اصل حکایت‌های کوتاهی هستند که در قالب چند سطر تعریف می‌شوند. مطالب کوتاه در نشریات طنز و فکاهی، قالب بیانی لطیفه را ندارد؛ یعنی نوعی روایت منسجم مانند یک حکایت نیست.
ترکیب صفحه آرایی در نشریات طنز و فکاهی
بنا به ترکیب صفحه آرایی در نشریات طنز و فکاهی و تقسیم هر صفحه به ستون‌های عمودی و نیز کادر بندی‌ها برای قسمت‌های تصویری، یعنی کاریکاتورها و کارتون‌ها. معمولاً مطالب کوتاه، کاریکاتور، لطیفه‌ها و نکته‌ها در ستون‌های عمودی و یا افقی در کنار هم می آمده، این مطالب می‌توانسته در یک ستون، دو ستون، نصف صفحه و ربع صفحه متغیر باشد.
در این کتاب، پیگیری مطالبی چون: «نکته‌ها، لطیفه‌ها و مطالب کوتاه» که به نثر نوشته می‌شده نیز مورد نظر ما نیست. گرچه جمع آوری نمونه‌هایی از آنها را با ذکر نام نویسندگان و خالقان این گونه آثار نیز در نظر داریم. اما این کتاب خاصاً به داستان‌های کوتاه و داستان‌واره‌های عده‌ای از نویسندگان طنز و فکاهی این گونه نشریات اختصاص دارد.
علت ذکر داستان کوتاه و یا داستان واره‌ها، این است که بسیاری از این نمونه‌ها، قالب کامل یک داستان کوتاه را ندارد و بین یک مطلب کوتاه و یک داستان کوتاه در نوسان است. ممکن است دو ایراد کلی به این کتاب وارد باشد. اول این که از همه نویسندگان این گونه نوشتار، نام برده نشده است. موضوع ایراد بجایی است و ما درنظر داریم در آینده لااقل از تمام کسانی که در این گونه‌ی خاص آثاری به جامانده، با ذکر یک نمونه نام ببریم.
داستان‌های کوتاه در نشریات طنز و فکاهی
ایراد دوم این که داستان‌های کوتاه انتخاب شده در این مجموعه، دارای قدرت و ضعف‌هایی است. این ایراد هم به چنین مجموعه‌هایی وارد است. اما باید توجه داشت که آنچه مورد نظر ما بوده، به دست دادن اسنادی است تحت عنوان: «داستان‌های کوتاه در نشریات طنز و فکاهی». نویسندگان و خالقان این گونه آثار، آنچه در توان خود داشتند را آفریدند و ما نیز کوشش کرده‌ایم بهترین این آثار را انتخاب کنیم.
لازم به ذکر است که در فصل اول کتاب «مقدمه‌ای بر نشریات طنز و فکاهی» لیست تقریباً کاملی از نشریات طنز و فکاهی از آغاز تاکنون آمده و طبعاً در یک برداشت دقیق‌تر باید تمامی این مجموعه‌ها بررسی شود و انتخاب صورت گیرد.
اما باید توجه داشت که بسیاری از این نشریات، اگر هم در جایی موجود باشد، به صورت کالاهای متروکه در انبارهای متروکه درآمده و دستیابی به آنها بسیار مشکل و در مواردی غیرقابل دسترسی است.
از طرف دیگر، نویسندگان این گونه آثار، مخصوصا آنهایی که به صورت مستمر این کار را ادامه داده‌اند؛ معمولاً با چندین نشریه همکاری کرده‌اند. طبعاً گذشت زمان به تجربه و مهارت آنها در خلق این گونه آثار نیز افزوده است. عده‌ای نیز این گونه فعالیت را رها کرده‌اند.
نکته آخر این که در سال‌های اخیر، عده‌ای از نویسندگان جوان به این گروه از نویسندگان پیوسته‌اند. آثار قابل توجهی هم خلق کرده‌اند و ما بنا به حجم این کتاب، این مجموعه را به آثار قدیمی‌ترها اختصاص داده‌ایم و نه این که آنها را نادیده گرفته باشیم.
کتاب «سیری در داستان های کوتاه از نشریات طنز و فکاهی» از سال های ۱۲۸۶ شمسی تا کنون به کوشش محمدرفیع ضیایی و غلامرضا کیانی رشید در ۳۷۵ صفحه به قیمت ۶۷۰۰۰ تومان توسط انتشارات مروارید منتشر شده است.
منبع : روزنامه اطلاعات
