مقدمه ای بر طنز زرویی در کتاب اصل مطلب او

مقدمه ای بر طنز زرویی نصرآباد، در کتاب اصل مطلب او

خوش‏ قریحه ‏ترین طنزنویس ایران

کمال خجندی گفته‏ است:

گر بنالم چو نی، انگشت منه بر حرفم

هر که زخمی خورد، البته فغانی دارد

طنز ،فریاد کسی است که با نگاهی از ژرفا زخم‏هایی را بر تن جامعه و مردم می‏بیند و دردِ آن را بر تن خویش حس و ناگزیر فریاد می‏کند، اما چون حنجره‏ای زیبا دارد ـ که همان قریحه طنزِ اوست ـ مثل قناری، فریادش به گوش ما شنیدنی و زیباست.

بی‏ هیچ تعارف، ابوالفضل زرویی نصرآباد از خوش‏قریحه ‏ترین طنزنویسان ایران است.

تا روانشاد عمران صلاحی زنده بود، فضلِ تقدم در طنز با او بود.

خاک بر آن «شکرپاره» خوش باد که تلخ‏ترین پدیده ‏های ناهنجار اجتماعی و سیاسی را با شیرین‏ ترین گفتار به نقد می‏کشید.

و جای خالی او را زرویی پُر کرد.

خاقانی گفته‏ است:

اولِ شب بوحنیفه درگذشت

شافعـی آخرِ شب از مادر بزاد

زرویی ، چون شاخه نورس اما پُربار، در طنز، پیشِ‌رو و پیشرو است و چونین باد که به قول ملک ‏الشعرا بهار:

وای بر جنگلی که هر کهنش

شاخـه‏ ای تازه در کنار نداشت

نامی از قریحه طنز بردم.

باید بگویم که طنز هم، مثل شعر، بخش درونی و بخش بیرونی دارد.

قریحه بخش درونی طنز است و مثل قریحه شعر با کوشش به دست نمی‏ آید، بلکه مثل چشمه باید بجوشد.

این همان بخش است که حافظ در شعر می‏فرماید: «قبول خاطر و طبع سخن خداداد است.» حدّت و جودت و شدّت و فوران آن هم خداداد است.

البته، پروردن قریحه شعر و قریحه طنز به مطالعه و کوشش فراوان نیاز دارد.

همان‏گونه که قریحه شعر را اگر نپرورانی، کم‏کم می‏ خشکد، قریحه طنز را هم اگر نپرورانی، می‏خشکد.

حتی اگر قریحه طنز در فردی وجود داشته باشد و خود نداند و، به قول علما، علم به علم نداشته باشد گسترش نخواهد یافت.

نمونه، اوحدی مراغه ‏ای است که به نظر من، ذوق و قریحه طنز داشته است، امّا یا خود آگاه نبوده یا آن را نپرورانده است.

از مثنوی «جام جم» وی نمونه ای با این مطلع را بخوانید تا با من همراه شوید:

واعظی وصف حوریان می‏کرد

شرح حسن عمل بیان می‏کرد

در حالی که جز در همین مثنوی ـ که در ۷۳۳ آن را به پایان برده و همین شعر ـ طنز دیگری از او سراغ نداریم.

او همدوره عبید است؛ اگر به ذوق طنز خود توجّه می‏کرد، ای بسا در همان قرن هشتم یک عبید دیگر می‏داشتیم.

خوشبختانه زرویی هم قریحه طنز قوی دارد و هم به پرورش آن توجّه و اعتنا می‏ورزد.

برجسته ‏ترین نشانه قریحه والای او در طنز کتاب تذکره‏‏ المقامات اوست که در سال ۱۳۷۶ منتشر کرد و یکی از استوارترین و ماندنی ‏ترین نقیضه ‏هایی است که در تاریخ طنز کشور به وجود آمده است.

صاحب این قلم، در کتاب دگرخند خود، فصلی را به معرفی این اثر اختصاص داده و از جمله نوشته‏ ام:

«مؤلف تذکره‏ المقامات آن را بر اساس کتاب تذکره ‏‏الاولیاء عطار و نیز کتاب حالات و مقامات شیخ ابوسعید ابوالخیر، نوشته محمد بن‏ المنور، نقیضه‏‏ سازی کرده است و حق آن است که از تمام نقیضه ‏سازان طنز ، که من شناخته ‏ام، برتر و شیواتر و زبان آن استوارتر و طنز آن گزنده ‏تر و شیرین ‏تر است.»

در تاریخ طنز ما این‏گونه نقیضه ‏سازی، یعنی هم طنزآمیز و هم با گرته ‏برداری از ساختار کتاب‏های مشهور سابقه دارد:

۱٫ آقا جمال اصفهانی، در دوره شاه سلیمان صفوی، عقائدالنسّاء را به عنوان نقیضه طنز با گرته‏ برداری از ریخت و ساخت رساله ‏های علمیه علمای وقت و در مبارزه با خُرافه‏ های دینی جماعت نسوان زمانه خود نوشته است.

۲٫ قاآنی، در دوره قاجاریه، پریشان را به عنوان نقیضه طنز (بلکه هزل و هجو) برای گلستان سعدی تألیف کرده است.

۳٫ میرزا محمدعلی مذهّب اصفهانی تذکره یخچالیه را ظاهراً در تعریض به تذکره آتشکده آذر در دوره قاجار ساخته است.

۴٫ خارستان را قاسمی کرمانی در زمان احمدشاه به نقیضه گلستان ساخته است.

۵٫ و سرانجام، سرهنگ میرزا رضاخان افشار که مقویم را به نقیضه «تقویم»‏های قدیم ارائه کرده است.

اما شبیه‏ ترین اثر به تذکره ‏‏المقامات زرویی التّفاصیل فریدون توللی است؛ هم به لحاظ استحکام بیان ادبی و قوّت و قدرت و هم از جنبه نقیضه سازی و گرته ‏برداری از آثار نثر گذشتگان.

اما بی‏ هیچ مداهنه قابل مقایسه با تذکره ‏‏المقامات نیست؛ زیرا در لطف و شیرینی و طنزآلودگی و قوّت و نیز احاطه به چم و خم‏های زبانِ نثرِ گذشتگان زرویی پیش‏تر است.

و حالا بپردازم به «اصل مطلب» یعنی به کتابی که زرویی آن را «اصل مطلب» نام نهاده است.

زرویی، در کتاب اصل مطلب ، «طنز پردازی» و «شاعری» را با هم جمع کرده است.

طنزپردازان گذشته ما غالباً شاعران خوبی هم بوده ‏اند.

سوزنی سمرقندی، عبید زاکانی، مشفقی بخارایی، قاآنی شیرازی، میرزا محمدعلی مذهّب اصفهانی، مؤلف تذکره یخچالیه (که «بهار» تخلّص می‏کرده است)، فریدون توللی، و…..

زرویی ،هم شاعر است و هم شاعرِ خوبی است.

همین‏ که برای مثنوی بلندِ این کتاب،وزن خوش ‏رکابی مثل بحر خفیف مخبون محذوف (فاعلاتٌ مفاعِلُن فَعَلُن) را انتخاب کرده است ، نشانه ذوق فطری اوست.

از حُسن اتفاق، اوحدی مراغه ‏ای هم مثنوی پنج ‏هزار بیتی خود، «جام‏ جم»، را، در همین بحر سروده است.

باری، در کتاب اصل مطلب زرویی حدود پنجاه مطلب اصلی را در بحر خفیف خطاب به تنها فرزندِخود، حُسام ‏الدین، سروده و هر مطلب را هر روز خوراک ستون طنز در یک شماره یک روزنامه کرده است.

همه می‏دانیم که بزرگ‏ترین آفت ژورنالیسم روزمرّه بودنِ آن است.

الزامِ رساندن هرروزه مطلب به خواننده در کمتر از چند ساعت، در بهترین صورتِ آن، مطلب را تنها «خواندنی» می‏کند، اما غالباً مطلبی که این چنین با شتاب تهیه می‏شود ماندنی نیست.

کار چشمگیر زرویی در این مثنوی، این است که تمام کوشش را به کار برده تا خود را از سلطه ژورنالیسم برهاند و همین خوراک هرروزه را طوری تهیه کند که «ماندنی» هم باشد و غالباً توفیق یافته است.

مثلاً به این مطلب از قسمت سی‏ و دوم کتاب اصل مطلب زرویی توجه فرمایید:

پســرم گـاه مـی‏شــود کــه بشــر

مـــی‏رود از فــرشـتــه بــالاتـــر

همچنـیــن می‏شـود کـه از انســان

بـه خـدا شکـوه می‏برد شیــطــان

از خـدا گـر نبـاشـد اصـلاً تـــرس

آدمـی مـی‏دهد بـه شیطـان درس

گـر بـه قدرت رسـد، چنان و چنیـن

کــارهــا مـی‏کنـد، بیــا و ببیــن!

خواب قدرت که خواب خرگوشی‏ است

اولیـن مشکـلش فـراموشـی ا‏ست

آن سـؤال و صـراط و آن سَرِ پُــل

رود از یــــاد آدمــی بـــالـکُـلّ

نکنــد اعتنــا بــه کـس جایـی

غــافــل از این کـه هست فردایـی

دل آدم که ســرد و سخت شــود

دیگـر آدم سیــاه ‏بخــت شــود

در نهـایت، سلوک و سیری نیست

پُشــتِ آدم دعــای خیــری نیست

آن ریاسـت که خیـر از آن پَـر زد

بـه خــدا یک قــران نمــی‏ارزد

پیــش مـا نام نیک و نان و تـره

خوش‏تــر از لعنــت و کبــاب بره

پس حسـاب و کتـاب با خودِ تــو

پســرم، انتخــاب بــا خـود تــو

پارادوکس و تَهَکُّمِ سُقراطی

البته در مثال‏هایی از این دست، چنان‏که می‏بینید، وجه طنز در آنها به پوسته زبان و لحن ، محدود می‏شود و زرویی، که هوشمندانه آن را دریافته است؛ در بیشتر مطالب، علاوه بر زبان و لحن، می‏کوشد تا در ساختارِ درونی مطلب نیز با استفاده از پارادوکس و تَهَکُّمِ سُقراطی و امثال آن‏ها طنز را به زیر پوست مطلب هم تزریق کند:

پسرم، گرچه عَصرِ کابوس است

پــدرت مال عهدِ قـابوس است

گرچه بد، خوب بود، بــد نشده

مـال مـردم‏خـوری بَلَد نشـده

عـاجز از هتک ایـن و آن بـوده

بس که بی‏ذوق و نـاتوان بـوده

یـا نشـد زِیـدِ این و آن بشــود

صـاحب خانـه و دکـان بشــود

گر تو هم رنج و محنتی بــردی

چـوب رفتــار بنـده را خــوردی

حال بـایـد که شـد بِلا تردیــد

متـوسّل بـه شیـوه‏هـای جدیـد

(از مطلب قسمت نهم)

و یا:

زیــن همـه گُل که بنده کاشتـه‏ ام

دو قــران عــایــدی نــداشتـه ‏ام

رشــوه اصـلاً نگیـر هـم، پسـرم

گـر گـرفتـی، نگیر کـم، پسـرم!

از کسـی پولِ کم بـه عِشـوه نَبَر

بی‏خـودی آبــروی رشـوه نـبـر

گـر بیـاید، نمـانـد انـدر مُشـت

مطمئنـاً بـه غیـر پـولِ دُرُشـت

به چه کار آیـدت ز گُل یک پــر

کـلّ گلخـانه را بگیـر و ببــر!

حرکت کُن، مگو که مـی‏اُفتـم

«من نصیحت به جای خود گفتم»

(از مطلب قسمت بیست‏ و چهارم کتاب اصل مطلب )

از راههای هوشمندانه‏ ای که زرویی برای رهایی از روزمرّه بودن ژورنالیسم اندیشیده است، توجه به مطلب متنوعی است که در بشر، عمومی و دائمی است؛ یعنی نه ویژه انسان ایرانی ا‏ست و نه منوط به زمان و مکان خاص، مثل خیر، شر، حرص، آز، جوانی، پیری، و….البته گاهی پرداختن به برخی از این موضوعات خود طنز مضاعف شده است.

مثلاً، زرویی جوان وقتی از پیری می‏نالد، کم‏کم و خنداخند، معرکه به راه می‏اندازد:

زود رنج و بـهانه‏ گیر شدم

چـه کنم؟ رفته ‏رفته پیر شدم

می‏شود بی‏دلیل نقض غَـرَض

پیری است و هـزار درد و مَرَض

غُرفه سینه تنـگ و زین غُرفــه

نشنوی غیـر خِس‏خِس و سُرفـــه

تَنَـم اصلاً «بساز‏ـ بفروشی»‏ست!

مشکـل دیگرم «فـراموشــی»‏است

گاه، مشـغول صحـبتــی ژرفـم

رود از یــادِ مـن بـه کُـل حـرفــم

بـــرم از یــاد شعـــر سعـــدی را

ربـط ایـن بیـت و بیـت بعــدی را

نـه کــه قبــلاً حقیـر گیج نبــود

پیـری آمد بـه گیجــی‏ ام افــزود!

در جوانی شکسته باید بود

شکایت از پیری، آن هم از زرویی جوان و خوش قدّ و قامت، شاید از آن روست که می‏خواهد به نصیحت «گُلِ بنفشه» عمل کند که در قطعه‏ ای از ابن‏ یمین در پاسخ باغبانی گفته است «در جوانی شکسته باید بود»:

بـــاغبـانی بنفشــه می‏‏ انبـود

گفتم: ای چنگ‏پشت و جامه‏ کبـود

چــه رسیـده‏ است از زمانـه تو را

پیـــر نـاگـشتـه درشـکستــی زود

گفــت: پیــران شکستـه دهرند

در جـوانـی شـکستــه بـایـد بــود

به هر روی، اینک مجموعه ‏ای از طنز پیش روی شماست که بی‏گمان آن را با لذت خواهید خواند و ایمان دارم که اگر زرویی ناگزیر نبود که این مثنوی بلند را برای امرار معاش، به حکم این روزگار فانی، چنان‏که افتد و دانی، مثل ساعت‏ های «غروب کوکِ» قدیم، روز به روز کوک کند، این اثر ( کتاب اصل مطلب ) ماندنی‏ تر هم از کار در‏می‏ آمد.

منبع : روزنامه اطلاعات/دکتر سیدعلی موسوی گرمارودی