«امیراسماعیل آذر» استاد زبان و ادبیات فارسی علامه دهخدا را قهرمان فرهنگ نویسی ایران زمین دانست و بیان داشت: این ادیب برجسته یگانه روزگار خود بود و بیشتر عمر خویش را صرف نوشتن و تدوین لغت نامه ارزشمند فارسی کرد و آنچه در توان داشت چه از نظر دانش و بینش در این امر به کار بست.
علی اکبر دهخدا از ادیبان بزرگ تاریخ معاصر ایران به شمار می رود که در گسترش اعتلای فرهنگ و ادب این مرز و بوم نقش بسزایی داشته و در انتقال ارزش های مثبت دوران تجدد و نوگرایی در کشورمان همواره کوشیده است.
وی در ۱۲۵۷ هجری خورشیدی در تهران چشم به جهان گشود و پس از فراگیری علوم رایج آن زمان و ادامه تحصیل در مدرسه سیاسی، زبان فرانسه را به صورت کامل آموخت و با پایان تحصیلات با توجه به شرایط حاکم بر جامعه و آغاز فعالیت های مشروطه خواهان، نخستین فعالیت سیاسی خویش را در وزارت امور خارجه آغاز کرد.
این ادیب پس از چند سال خدمت در آن وزارتخانه و کسب تجربه با دعوت «میرزا جهانگیرخان شیرازی» و «میرزا قاسم خان تبریزی»، روزنامه صور اسرافیل را به چاپ رساند و با ایجاد سبک نوینی در عرصه روزنامه نگاری، نوشته های طنز خویش را برای انتقاد از شرایط حاکم بر جامعه در ستون چرند و پرند منتشر کرد و اینگونه یکی از بنیانگذاران طنز در ایران شد.
«امثال و حکم، ترجمه عظمت و انحطاط رومیان، ترجمه روح القوانین، فرهنگ فرانسه به زبان فارسی، تعلیقات بر دیوان ناصر خسرو، تصحیح دیوان حافظ، مجموعه مقالات، پندها و کلمات قصار و دیوان دهخدا» از دیگر اثرهای ارزشمند این ادیب برجسته به شمار می رود.
سرانجام علی اکبر دهخدا در هفتم اسفند ۱۳۳۴ خورشیدی در ۷۷ سالگی از این دنیای خاکی رخ بربست و گرچه سال ها از درگذشت این روزنامه نگار مبتکر می گذرد اما اثرهای او هنوز هم در جامعه کنونی تاثیرگذار و ماندگار است.
به گزارش شیرین طنز، پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز درگذشت علامه دهخدا به گفت و گو با «امیراسماعیل آذر» مدیر گروه و استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی پرداخته است.
امیر اسماعیل آذر زمینه ورود علامه دهخدا به وادی روزنامه نگاری و شاعری را چنین توصیف کرد و گفت: به یقین تمامی افرادی که در عرصه زبان و ادبیات فارسی فعالیت می کنند، شاید شاعر نباشند اما همگی دارای سروده های پراکنده ای نیز بودند. علی اکبر دهخدا گرچه شاعری را به صورت جدی دنبال نکرد اما آثار بسیار کمی که از او در این زمینه به جا مانده نشان می دهد؛ وی توان شاعری هم داشته است و البته در آن روزگار قلم تیز و برنده این ادیب در روزنامه ها برای مبارزه با حکومت وقت به کار برده می شد، او به صورت طبیعی ذوقی در نوشتن و روزنامه نگاری داشت و چون زمینه های مبارزه در این ادیب به اوج خود رسیده بود، داشته های خود را به قلم آورد و به تدریج دانست که قلم وی می تواند کارساز و موثر باشد. او با این زمینه ذهنی توانست بسیار زود در جامعه نویسندگان مبارز ظهور کند و شهرت یابد. با بررسی پیشینه خانوادگی علامه دهخدا می توان دریافت که خانواده و اجداد وی همگی اهل قلم یا دوستدار کتاب و فرهنگ بودند.
این استاد زبان و ادبیات فارسی درباره جامعه ادبی و سیاسی دوران زندگی وی بیان داشت: در زمانی که علامه دهخدا فعالیت سیاسی انجام می داد و نوشته های او در مسیر مبارزه حق علیه باطل روزگار خویش بود، به یقین واژه های نوینی پیش روی وی قرار داشت. واژه هایی چون وطن، میهن، آزادی در بسیاری از نوشته های وی و دیگر ادیبان، شاعران و نویسندگان مبارز روزگار علامه دهخدا بازتاب یافته است. به یقین دوره مشروطه به گونه ای بود که شخصیتی همانند دهخدا را وادار می ساخت تا تنوع در کار خویش ایجاد کند و بتواند به هر روشی در ذهن و زبان مردم روزگار خویش اثرگذار باشد بنابراین قابلیت و توانایی علمی بالای قلم وی سبب شد با استقبال مردم رو به رو شود. او هنگامی که کتاب چرند و پرند را از خویش به یادگار گذاشت، شاید خود نمی دانست که می تواند از شهرت بسیاری در جامعه آن روز برخوردار شود. دلیل شهرت این ادیب این بود که توانست کلمه ها و سخنانی را رایج یا ایجاد کند که در واقع خواسته و حرف دل مردم روزگارش بود. گویی شخصیتی چون علامه دهخدا یا محمدتقی بهار، عارف قزوینی یا فرخی یزدی، میرزاده عشقی صدای ملت ایران در عصر خویش به شمار می رفتند.
وی ساده نویسی را از ویژگی نثرهای کلامی علامه دهخدا دانست و تصریح کرد: در طول تاریخ نویسندگان بزرگی پا بر عرصه هستی گذاشتند که آثارشان خوانندگان عام نداشته زیرا نثر آن کتاب ها متکلف و پیچیده بوده است به طور مثال، «تاریخ جهانگشای» نوشته عطاملک جوینی اثری است که هر فردی توانایی درک نثرهای آن را دارا نبود اما نویسندگان روزگار مشروطه به ویژه دهخدا توانستند ساده نویسی را رواج دهند و به این وسیله جایی در دل مردم بگشایند. نثر آنها به گفته های کوچه و بازار نزدیک بود.
آنان مثل ها، حکایت ها یا ترکیب هایی برمی گزیدند که مردم در آن روزگار به کار می بردند، هیچ ریا و دورنگی در گفتارشان وجود نداشت و همه سخن آنها و نوشته های آنان از دلشان برمی خاست بنابراین بر دل های مردم می نشست. دهخدا و شخصیت های ادبی برجسته آن روزگار، خود را در کنار و همراه مردم می دیدند. در واقع از ویژگی های سبک نگارش این روزنامه نگار جمله های کوتاه، پیوند جمله ها با ضرب المثل ها یا ترکیب های عامیانه، پرهیز از سخنان مربوط به گذشته و توجه به موضوع های ملموس جامعه و صدق نیت در گفتار به شمار می رود.
امیر اسماعیل آذر درباره محتوای طنزهای علامه دهخدا عنوان کرد: در آن روزگار ادیبان برای نوشتن مطلب های خود با مشکل های فراوانی رو به رو بودند. آنان نمی توانستند واژگان و جمله های دشواری را برای بیان مقاصد خویش در نوشته های خود به کار برند بنابراین باید با زبان مردم عامی سخن می گفتند و خود را به آنان نزدیک می کردند. در نظام طنز نیز علامه دهخدا با این امر رو به رو بود و به این دلیل نیز نام یکی از اثرهای طنز خود را «چرند و پرند» برگزید. برای اینکه درک نوشته های طنز مشکل بود و امروز هم بسیاری از تحصیلکرده ها به درستی نمی توانند تشخیص دهند که به چه مواردی طنز گفته می شود یا نمی شود اما در آن روزگار علامه دهخدا به خوبی این موضوع را کشف کرده و طنز او هم با زبان مردم برابر بود.
این استاد ادبیات و زبان فارسی دلیل آنکه علامه دهخدا نام مستعار «دخو» را برای خویش برگزید، چنین بیان داشت: دلیل برگزیدن نام مستعار «دخو» این بود که این واژه مخفف کلمه دهخدا و خطابی برای مردم ساده دل محسوب می شود و او با زبان عامیانه بیشتر می توانست تاثیرگذار باشد. یعنی وی می بایست به ساده ترین شکل ممکن مطلب هایش را در روزنامه می نوشت تا افراد ساده و کم سواد یا بی سواد متوجه گفتار و نوشتار این ادیب می شدند.
وی با بیان اینکه طنز روزگار دهخدا را نمی توان با طنز جامعه امروزی مقایسه کرد، افزود: او با توجه به روزگار خویش به طنزنویسی می پرداخت و اینک روزگار عوض شده و اکنون فضای مجازی و پیشرفت تکنولوژی، دستیابی به بسیاری از مطالب را آسان ساخته است بنابراین جامعه امروز قابل مقایسه با روزگار دهخدا و روزگار مشروطه نیست و طنز هم در این دوره از ساختار مناسبی تشکیل نشده است و در واقع این صنعت ادبی با تخریب یک شعر یا اثر همراه است. در واقع طنز وجه های متفاوتی با لطیفه یا شوخی های متداول دارد و ضرورت اینکه معنای طنز با خنده پیوندی داشته باشد، وجود ندارد. گاهی برخی از مطلب های طنز فرد را فارغ از دنیای بیرونی به دنیای درون فرو می برد. طنز هنوز هم در ادبیات جهان با یک بغرنج و شگفتی مترادف است یعنی نویسندگان نتوانستند طنز و محتوای عالی آن را جست وجو کنند. با توجه به اینکه طنز با مفاهیم متنوع و تعریف های گوناگون توانسته جایی برای خود در دنیای کنونی باز کند اما آنچه که در آثار علامه دهخدا و طنزنویسان دوره وی مشهود است، می توان از آن به طنز روزگار مشروطیت تعبیر شود نه روزگاران دیگر.
امیر اسماعیل آذر درباره شیوه تهیه لغت نامه به وسیله دهخدا در پایان گفت: یکی از اعجازهای روزگار ما، لغت نامه دهخدا است که هنوز هم همکاران عزیز و ادب پیشه و با تجربه در موسسه دهخدا در حال تکوین و تدوین مطالب جدید در این لغت نامه هستند. باید بیان داشت که تا روزگار دهخدا در ایران فرهنگ لغتی وجود نداشت بنابراین می توان این ادیب را قهرمان فرهنگ نویسی ایران زمین معرفی کرد. به یقین او در این امر فیش های بسیاری را تدارک دیده بود که حتی پس از درگذشت وی هم مورد توجه قرار گرفته است. پاره ای از این فیش ها و بخشی از لغت نامه نویسی از درون خود دهخدا تراوید و این روزنامه نگار به صورت کامل به فرهنگ های غربی و با آنها کم و بیش آشنا بود اما رسالتی را که او درباره خودش می دانست و می بایست اعمال می کرد، در یک واژه «همت» خلاصه می شود. این ادیب نیمه عمر خود را صرف تدوین و نوشتن لغت نامه کرد و آنچه در توان داشت چه از نظر دانش و بینش در فرهنگ نویسی به کار بست.
او یگانه روزگار بود و پیش از وی فردی به نوشتن چنین مهمی مبادرت نکرد بنابراین علامه دهخدا این حس مسوولیت را در خود بیدار ساخت و با تمام وجود به نوشتن لغت نامه اهتمام ورزید. البته این ادیب در این مسیر از کمک محمد معین بهره جست زیرا وی تمامی عمر خویش را صرف مطالعه کرد و در تعالی ادبیات فارسی بسیار همت گماشت به این دلیل علامه دهخدا از دانش ادبی بسیار بالای این شخصیت آگاه بود و از او برای پایان لغت نامه درخواست همکاری کرد. البته فرهنگ محمد معین هم همچون لغت نامه دهخدا شگفتی خاصی دارد و از روزگار وی تا اکنون دستاویز و کمک استادان و دانشجویان در چندین دهه بوده است.
خبرنگار: فاطمه مهدوی
انتشار دهنده: شهربانو جمعه
