دو واحد طنز در دانشکده ادبیات
گفتگوی مهدی فرج اللهی با عبدالرضا قیصری
درس «طنز و طنز نویسی» در دانشگاه شیراز از بهمن ماه هشتاد و هفت تا کنون ارایه می شود. بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز که همواره پیشگام حرکت های مفید محتوایی در این رشته بوده و علاوه بر ایجاد گرایش هایی همچون ادبیات کودک و ادبیات پایداری، درس های تخصصی بسیار مفیدی را بصورت اختیاری به دانشجویان کارشناسی ارایه کرده اند. مثل درس ادبیات انقلاب اسلامی و… و البته درس «طنز و طنز نویسی».
به بهانه ی ارایه ی درس طنز و طنز نویسی در بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز با عبدالرضا قیصری به گفتگو نشستیم.
دلیل طفره رفتن شما از مصاحبه درباره درس طنز و طنزنویسی چیست؟
البته شایسته است که استادان بنده در بخش زبان و ادبیات فارسی که من را مکلف به تدریس کرده و اصلا خود ایشان این درس را پایه گذاری کرده اند، این موضوع را شرح کنند. علت اصلی فرار از مصاحبه این بود. حالا هم هرچند با هماهنگی آقای «دکتر حسام پور» در خدمت هستم، هنوز مردد و خجلم، چرا که بعضی از استادانم مثل آقای دکتر «حسنلی» و دکتر «کافی» خودشون صاحب آثار ادبی طنزآمیز و با ارزشی هستند. و خانم دکتر «ریاحی» راهنمای رساله های دکتری بودند در همین موضوع، و پیش از بنده هم ایشان این درس را ارایه کرده اند. دیگر استادان بزرگوارم هم اگر چه ممکن هست که به طور مستقیم وارد نشده باشند ولی بسیار مسلط به موضوع هستند و همواره از راهنمایی هایشان بهره می برم.
به ویژه حالا که دارم پایان نامه دکترای خودم رو با موضوع طنز در مثنوی های عرفانی دنبال می کنم.
حالا چرا شما؟
خوب غیر از عنایت خداوند و لطف استادانم، نکته اینجاست که من واقعا به هر آنچه مربوط به پژوهش شوخ طبعی می شود به شدت عکس العمل نشان می دهم! موضوع مال حالا هم نیست. دانش آموز که بودم هفته نامه گل آقا را هر هفته می خریدم و با شوق می خواندم. جالب است که خیلی از مطالب جدی را که سوژه طنز گل آقا می شدند، من تازه آنجا بهشان بر می خوردم و فرا می گرفتم. یعنی یک جور مهندسی معکوس انجام می دادم تا تازه بفهمم مثلا اصل فلان قضیه که طنزش این طوری شده باید فلان جور باشد!
یادم است یکی از آقایان فامیل که آن موقع جوان با سوادی بود به بهانه صله ارحام، هر هفته می آمد خانه ما و بلافاصله هفته نامه را می خواست. وقتی هم می خواند، هر از چند دقیقه ای سرش را از وسط مجله در می آورد و قاه قاه می خندید و سرش را تکان تکان، و سپس ادامه می داد. جالب اینکه یک روز که همین اتفاق افتاد، مادرم که آن موقع دانشجوی نهضت سواد آموزی بود! با سینی چای آمد و نشست و پرسید: «آقا ابراهیم! این مجله مگه چطوریه؟ عبدالرضا هم همین جور که می خونه یه دفعه سرشو بالا می گیره و می خنده و بعدش ادامه میده، ترسیدم یه وقت چیزیش شده باشه!»
واقعا خدایش رحمت کناد مرحوم «کیومرث صابری فومنی» که هم راست می نوشت، هم درست می نوشت، هم اخلاق را با رندی آمیخته بود!
به همین دلیل هم پایان نامه کارشناسی ارشدم را با موضوع «طنز و شوخ طبعی در خاطره نوشته های دفاع مقدس» به انجام رساندم در دانشگاه «شهید باهنر کرمان» که یادش به خیر باد! (این آهی که الآن من از سر دلتنگی کشیدم را چطوری توی متن نهایی می آرید، نمی دانم!)
پس کرمان هم بوده اید؟
بله من در آنجا کارشناسی ارشد ادبیات پایداری خواندم و مقالات علمی و پژوهشی هم با موضوع «طنز در ادبیات دفاع مقدس» نوشتیم با استادانم که قابل جستجو هم هست. که البته یکی از همین مقالات در ششمین جشنواره سراسری «طنز مکتوب» که همین شماها (عزیزان) در دفتر طنز حوزه هنری برگزار می کنید، تقدیر شد.
با طنز نویسان کرمان هم دمخور بودم و بهره ها بردم. استادان اصفهانی، نیک نفس، مجتبی احمدی، علومی و… برگزیده جشنواره های استانی طنز استان کرمان هم بودم و توی برنامه های «دولخ» هم شرکت می کردم.
یادم هست که یک سال جشنواره استانی طنز کرمان توی کهنوج برگزار شد در محل سینما «شوباد». آقای «حسین سبزه صادقی» شاعر از من خواست گزارش طنز آمیزی از جشنواره بنویسم. که نوشتم و سال بعد صدایش در آمد و توی جشنواره استانی مطبوعات تقدیر شد.
طنز نویس بودن خودتان هم حتما موثر بوده است.
خوب، من از همان وقت ها که دانشجوی مهندسی کشاورزی بودم در دانشگاه شیراز توی شب شعرها و برنامه های مختلف –که استادانم هم گاهی حضور و شعر خوانی داشتند- شعر طنز می خواندم. شعرهای طنزم مقام های استانی می آورد و خوشحال می شدم. توی مطبوعات فارس هم قلم می زدم، مثلا چند سالی توی هفته نامه «تخت جمشید» مرودشت ستون ثابت داشتم به اسم «نفتی نشی!»که الآن هم اسم وبلاگم همین است و هنوز هم خیلی از مخاطبان آن ستون تخت جمشید! یادم می کنند. شعرهای طنزم را هر وقت فرصت کنم توی همان وبلاگ می گذارم. هرچند خیلی دوست دارم در قالب کتاب منتشرشان کنم. شعر طنز را خیلی دوست دارم. به خاطر همین شعر طنز هم بود که با جنابعالی در برنامه قند پهلو بیشتر آشنا شدم.
فقط شعر می نوشتید؟
متن های کوتاه و بلند و داستان هم می نوشتم. داستانی نوشتم که مقام اول را توی جشنواره سراسری «طنز و کاریکاتور بم» به دست آورد که آقای «محمد علی علومی» دبیرش بود. یادم هست که داستان را که فرستادم، یکی دو روز از مهلت فرستادن آثار گذشته بود. وقتی بعد از چند روز به دبیرخانه زنگ زدم تا ببینم راهم داده اند به جشنواره یا نه، آقای علومی گفت الآن داریم با بچه های دبیرخانه داستانت را می خوانیم و می خندیم! البته قسمت افتخار آمیزترش برای من این بود که داور بخش داستان آن جشنواره، مرحوم استاد «منوچهر احترامی» بودند.یادش به خیر، آن موقع هنوز از آمدن به عرصه طنز نویسی پشیمان نشده بودم!
مگر حالا پشیمان شده اید؟
من چنین چیزی نگفتم!
در کلاس چه چیزهایی درباره طنز گفته می شود؟
خوب واقعا مطالب و گفتنی ها زیاد هستند. یعنی دامنه بحث خیلی گسترده است. شما می توانید درباره تاریخ طنز صحبت کنید، از مبانی شوخ طبعی و تعاریف شاخه های مختلفش –مثل هجو و هزل و فکاهی- بگویید، شگردهای طنز نویسی را شرح بدهید یا درباره قالب های ادبی مختلف و گویندگان شاخصش داد سخن بدهید. تازه کارگاه طنزآموزی هم که ضرورتش ناگفتنی ست. این بود که یک سرفصل ترتیب دادم :
سرفصل های مهم درس «طنز و طنز نویسی»
گفتار نخست:
الف) تعاریف ادبیات شوخ طبعانه و گونه های آن شامل طنز، هجو، هزل و فکاهی
ب) بیان کارکرد ها و تفاوت ها وشباهت های آن ها
– خنده و چیستی و چگونگی آن و ادبیات شوخ طبعانه
– انتقاد و ادبیات انتقادی
– تعهد و ادبیات متعهد
ج) تحولات واژگانی اصطلاحات این حوزه در طول تاریخ زبان و ادب فارسی
د) بررسی تطبیقی تعاریف یاد شده در زبان انگلیسی
ه) نگاهی به تاریخ تحول گونه های شوخ طبعی
گفتار دوم: قالب های ادبی طنز نویسی
الف) قالب های رایج ادبی
شعر؛ قالب های کلاسیک: غزل، قصیده، قطعه، دوبیتی، رباعی، مسمط و مستزاد و…
قالب های نو: نیمایی، سپید، طرح، ترانک، هایکو و…
نثر؛ رساله، قصه، افسانه، سفرنامه و…
قالب های نو: رمان، انواع داستان، زندگی نامه، مقاله، کوتاه نوشته، نمایشنامه و فیلم نامه…
ب) قالب های ویژه طنز
لطیفه، کاریکلماتور
گفتار سوم: تاریخ طنز در ادب فارسی
الف) طنز نویسان حرفه ای
بیان بستر تاریخی – اجتماعی و معرفی طنز پرداز و آثارش
ب) بزرگانی که از طنز در آثار خود بهره جسته اند
ج) طنز در ادبیات معاصر
۱- طنز مطبوعاتی
۲- قالب های ادبی نو
گفتار چهارم: شگرد های طنز نویسی
طنز موقعیت
طنز مبتنی بر عبارت
نقیضه، نظیره، پارودی
بداهه پردازی
و…
بخش کارگاهی:
تمرین طنز نویسی؛ انتخاب موضوع و معرفی و تمرین شگردها
معرفی طنز نویسان موفق و آثار ایشان
معرفی مراکز و محافل فعال مرتبط با طنز ادبی
معرفی ظرفیت های رسانه ای برای ارائه آثار طنز
معرفی ظرفیت ها و موضوعات پژوهشی
دانشجویان سر کلاس از چه زاویه ای به طنز نگاه می کنند؟
خوب، بستگی دارد که کجای کلاس نشسته باشند! معمولا به طنز علاقه مند هستند. هرچند بعضی هایشان فقط آمده اند که بخندند و هرگونه بحثی را حاشیه ای و اضافه می دانند! اما چون درس اختیاری ست از رشته های دیگر غیر از ادبیات هم دانشجویانی هستند که درس را انتخاب می کنند.
از طنز نویسان معاصر و خیلی معاصر هم سخنی در میان هست؟
بله البته. از امتیازهای این درس به نظرم همین باشد که دانشجویان در جریان آخرین تحولات ادبیات طنز قرار می گیرند و طنز نویسان حی و حاضر و حتی محافل و مراکز فعال استان و کشور را تا حدود زیادی می شناسند و این به علاقمندی شان می افزاید.
عموما هم راغب می شوند که به عنوان بخشی از تکلیف درسی یکی از همین طنز نویسان حی و حاضر را با آثار و احوالش معرفی کنند. استادانی مثل زرویی نصرآباد،ناصر فیض، راشد انصاری، رضا رفیع، شهرام شکیبا، محمد علی علومی، خانم صدر و… و آشنایی نزدیک با این عزیزان باعث افتخار من هست.
در پایان اگر خاطره ای از تدریس طنز نویسی دارید بفرمایید.
جلسه آزمون پایان ترم درس طنز نویسی قرار بود برگزار بشود و محل برگزاری آزمون، طبقه بالای مسجد دانشگاه بود. چند دقیقه از شروع جلسه نگذشته بود که صدای بلندگوها بلند شد و معلوم شد مراسم ختم یک بنده خدایی است. حالا یک اشعار سوزناکی هم بنا کردند به خواندن که جگر سنگ را کباب می کرد!
جالب این که یکی از پرسش های آزمون، نوشتن یک «طنز موقعیت» بود و چند نفر از دانشجویان، همان وضعیت را نوشته بودند!
پایان گفتگو
مهدی فرج اللهی| دفتر طنز حوزه هنری
