ناصر فیض* :
در سال های اخیر اتفاقات بسیار مثبتی در حوزه طنز کشورمان رخ داده است که از نقش مهم دفتر طنز حوزه هنری در این زمینه نباید غافل شد. با همه این ها گاهی انتقاداتی هم می شود که جا دارد درباره آن ها فکر کنیم.
استفاده از زبان طنز و شوخی باید در چارچوب اصول و قواعدی باشد و از هر طریقی نمی توان مردم را خنداند و بعد روی آن اسم طنز گذاشت.
در طنز باید اخلاق رعایت شود، باید حرمت ها شکسته نشود و به دنبال رشد جامعه بود، نه تمسخر عده ای از افراد. همان طور که شادی آفرینی، یکی از اهداف طنز بوده، اصلاح اجتماعی نیز از اهداف دیگر آن است و این هر دو باید مورد توجه قرار بگیرد.
آیا نمی شود به اتفاقاتی که در خارج از مرزها رخ می دهد، در طنز کشورمان واکنش نشان داد و درباره مسائل کلان و مهم و جهان شمول حرف زد؟ همه مشکلاتی که طنزنویس ما با آن مواجه می شود، گرانی و بیکاری و مشکلات شهر و خیابان است؟ آیا فقط باید به رفتار خودمان نگاه کنیم و آن ها را آسیب شناسی کنیم؟ یا می شود در کنار این مسائل، نگاه کلان نیز به موضوعات داشت و به عنوان مثال نوشته های طنز با محوریت ضد اسرائیلی، ضد استعماری، حقوق بشر و … نیز داشته باشیم؟
حافظ و سعدی و بسیاری از ادیبان ما نیز چنین نگاهی را در آثارشان داشته اند. حافظ در آثارش نگاه کلان به موضوعات دارد و از ریاکاری، فریبکاری و تملق که در جامعه خریدار دارد، حرف می زند و حرفش هنوز که هنوز است مخاطب دارد و قابل استفاده است.
اگر تنها به بیان همین موضوعات تکراری که تاکنون در آثار طنز به آن ها اشاره می کنیم بسنده کنیم، نتیجه ای در پی ندارد جز اینکه درجا بزنیم و مخاطب طنزمان محدود باقی بماند. جامعه انتظار دارد که طنزپرداز حرف تکراری نزند، به کشورهای دیگر و اتفاقات بین المللی نیز واکنش نشان دهد و نسبت به آنچه در منطقه رخ می دهد، آگاه باشد.
این اتفاقی است که در کاریکاتور کشورمان به خوبی رخ داده و هنرمندان کاریکاتوریست ما توانسته اند با توجه به مضامین جهانی، جای خوبی در عرصه کاریکاتور پیدا کنند، در مسابقات بین المللی شرکت کرده و برگزیده شوند و در نمایشگاه های جهانی از حضور آن ها استقبال شود.
با این وصف، این موضوع می تواند دست مایه طنز مکتوب ما هم قرار بگیرد و موفقیتی که در عرصه طنز تصویری به دست آورده ایم را در عرصه طنز نوشتاری هم کسب کنیم. جهانی شدن طنز ما نیازمند این است که نگاه بیرون از مرزها را تقویت کنیم و اگر می خواهیم خاص باشیم باید نگاه مان را وسیع تر کنیم.
ممکن است این انتقاد به من هم وارد شود که تو که از این مسائل می گویی، چرا در آثار خودت این نگاه جهانی را نداشته ای؟ این انتقاد قابل قبول است و همه – از جمله خودم – را مخاطب این جمله ها قرار می دهم که اگر می خواهیم تعداد بیشتری از مردم حرفمان را بشنوند، باید از دایره محدودی که آثارمان را در آن زمینه تولید می کنیم، فراتر برویم؛ در غیر این صورت خودمانیم و خودمان. به نظر می رسد این ایراد به ما وارد است که بیش از حد به خودمان پرداخته ایم؛ در حالی که در مواجهه با اتفاقات گوناگون، می شود از زبان مشترکی که در دنیا وجود دارد استفاده کنیم و صدایمان را به گوش مردم دنیا برسانیم.
یکی دیگر از انتقاداتی که به طنز امروز وارد می شود این است که گاهی در بعضی آثار، برای خنداندن مخاطب، مسائل اروتیک و غیراخلاقی مطرح می شود. ممکن است بیان این مسائل با خنده مخاطب نیز همراه شود، اما آیا طنزپرداز باید از این موضوع خوشحال باشد؟
هنرمند کسی است که با استفاده از ظرفیت های زبان، با کارهای فرمی شعر و داستان و … اثر قابل قبولی ارائه دهد. ممکن است با زیر سوال بردن مسائل اخلاقی، بتوان مخاطب را خنداند، ولی طنزپرداز هنرمندتر از این است که بخواهد با ساده ترین راهکار، مخاطب را جذب کند.
این درست نیست که افراد خانواده در کنار هم نتوانند در یک برنامه طنز در محافل رسمی کشورمان بنشینند و به آثاری که خوانده می شود، گوش دهند. خواندن بعضی مطالب گستاخی است.
هنگامی هم که به این مسائل اعتراض می شود، می گویند «سانسور نکنید». در حالی که رعایت اخلاق، سانسور نیست، بی احترامی نکردن به مخاطب سانسور نیست، دقت به ظرافت های زبانی و اجتماعی سانسور نیست. هنرمند کسی است که تشخیص بدهد خواندن چه متنی در چه جمعی گستاخی است یا نه، کسی است که شعور شناخت رسانه را داشته باشد و بداند با چه مخاطبی طرف است.
رویه حوزه هنری، پرداختن به طنز در چارچوب اخلاق است. اگر در حوزه هنری به عنوان یک نهاد فرهنگی و هنری مورد اعتماد مردم و هنرمندان با اخلاق و متعهد، جلسه ای برگزار و در آن شعر طنز خوانده می شود، شاعران حاضر در جلسه، افرادی هستند که موارد مد نظر حوزه هنری را رعایت می کنند.
معنای این حرف این نیست که هنرمند به خط قرمزها نزدیک نشود. اگر نزدیک نشود پس چه کار کند؟ اما همان حرف مرحوم منوچهر احترامی باید برای ما الگو باشد که «هنرمند کسی است که روی خط قرمز بنشیند، ولی رنگی نشود». هنر در این است که حرفی را که نمی توان به راحتی زد، با ترفندی هنرمندانه بیان کرد نه اینکه آن را با همان صراحتی که هر شخص دیگری می تواند بیان کند، بگوییم.
استفاده از زبان طنز و شوخی باید در چارچوب اصول و قواعدی باشد و از هر طریقی نمی توان مردم را خنداند و بعد روی آن اسم طنز گذاشت. در طنز باید اخلاق رعایت شود، باید حرمت ها شکسته نشود و به دنبال رشد جامعه بود، نه تمسخر عده ای از افراد. همان طور که شادی آفرینی، یکی از اهداف طنز است، اصلاح اجتماعی نیز از اهداف دیگر آن است و این هر دو باید مورد توجه قرار بگیرد و حیف است که از یک شیوه بیانی با این حجم تاثیرگذاری، تنها یکی از این کارکردها محقق شود و در حق طنز اجحاف و بی انصافی صورت بگیرد.
طنزپرداز کسی است که ظرافت ها و معیارهای ادبی و علمی را می شناسد و اگر این مسائل را رعایت نکند، این خطر هست که در دام فکاهه بیفتد.
* مدیر دفتر طنز حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی
منبع : ایرنا
