برای کسانی که برای کودکان کار خلاقانه انجام می دهند، همیشه این دغدغه وجود دارد که آیا اثرشان توسط مخاطبان کوچک سالشان “فهمیده” می شود یا نه؟ وقتی قرار است اثر خلاقانه، روی چیز چند لایه و پیچیده ای به نام شوخ طبعی سوار شود، این دغدغه پررنگ تر و پر رنگ تر می شود. ما بارها این صحنه را دیده ایم که لطیفه ای که برای ما بزگسالان، موجب روده بر شدن از خنده می شود، هیچ واکنشی در کودکان بر نمی انگیزد. روان شناسان، مخصوصا آن هایی که روی شوخ طبعی کار کرده اند، می توانند در این زمینه به نویسندگان طنز کودک پیشنهاد های ارزشمندی دهند. پیشنهاد هایی که بر پایه یافته های پژوهشی و کاربردی است. در این مطلب قرار است، با مراحلی که هر کودک در فهم شوخ طبعی از آن می گذرد، آشنا شوید.
هیچ رفتار یا گفتاری در ذات خود شوخ طبعانه نیست. ذهن ماست که تناقض شیرینی که در رفتار یا گفتار وجود دارد را در می یابد و به آن می خندد. در واقع شوخ طبعی از “شناخت” یا “ادراک” این تناقض می آید. درک این تناقض در کودکان سنین مختلف تفاوت دارد.
در دنیای روان شناسی، مشهور ترین نظریه ای که توضیح می دهد، فهم کودکان از جهان از چه مراحلی می گذرد نظریه پیاژه است. به خاطر این که نظریه ای که می خواهیم از فهم شوخ طبعی بگوییم کاملا تحت تاثیر نظریه پیاژه است، بهتر است ابتدا نظر او را بدانیم. پیاژه می گوید کودکان برای رسیدن به شناخت بزرگسالانه از چهار مرحله می گذرند:
مرحله ۱- از صفر تا آخر ۲ سالگی (مرحله حسی- حرکتی)
در این مرحله کودک جهان را از طریق حواس پنج گانه و حرکت های بدن خودش درک می کند. برای همین است که به عنوان مثال تلاش می کند تا دستش را دراز کند و به جغجغه برساند و فشارش دهد (حرکت) تا صدایش را بشوند (حس شنوایی).
مرحله ۲- از شروع ۳ سالگی تا پایان ۶ سالگی (مرحله پیش عملیاتی)
در این مرحله کودک با استفاده از ابزار کلمات، دنیای گسترده تری در ذهن خود می آفریند. اما این دنیای گسترده ذهنی هنوز آن قدر پخته نیست که بتواند چیزی شبیه به تفکر بزرگسالانه باشد. در این مرحله کودک هنوز خود محور است. یعنی دنیا را فقط از دید خودش می بیند. برای همین اگر به او بگویید “پدرت خواب است، سر و صدا نکن!” فهمی از خواب بودن دیگری، ندارد. غیر از این، ذهن او هنوز “برگشت پذیری” را نیاموخته است. مثلا اگر به او دو خمیر هم اندازه بدهیم و جلو چشمش یکی را پهن کنیم و یکی را دراز، یکی از آن ها را بزرگتر می داند. چون متوجه نمی شود که این دو همان خمیرهای هم اندازه است. ذهن او نمی تواند به عقب برگردد و فرایند را برعکس هم ببیند تا متوجه شود این خمیرهای تغییر شکل یافته همان خمیرهای هم اندازه قبلی هستند. سطحی از توانایی ذهنی که بعدا متوجه می شوید چه قدر فهم شوخ طبعی موثر است.
مرحله ۳- از شروع ۷ سالگی تا پایان ۱۱ سالگی (مرحله عملیات عینی)
کودک در این سن می تواند “برگشت پذیری” را تجربه کند. او حالا می فهمد که خمیرها همان خمیر های هم اندازه اند. او می تواند طبقه بندی کند، طول و عرض و مساحت را بفهمد و مفهوم عدد را درک کند. اما همه این ها باید جلو چشمش اتفاق بیفتد. برای همین است که برای مثلا فهماندن جمع به یک بچه کلاس اولی، تعدادی از یک شی ء را روی تخته سیاه می کشند و آن اشیا را با هم جمع می بندند.
مرحله ۴- از ۱۱ سالگی به بعد ( مرحله عملیات انتزاعی)
کودک، نوجوان و بزرگسال این مرحله سنی، می توانند بدون حضور اشیا عینی با استفاده از فرمول ها و فرضیه های پیچیده بیاندیشند. برای همین است که درس هایی مثل جبر، منطق و فلسفه را برای این سنین کنار گذاشته اند.
فهم شوخ طبعی از نظر مک گی
بعد از ارائه نظریه پیاژه در نیمه دوم قرن بیستم، نظریه های زیادی در حوزه های مختلف به وجود آمد که کاملا تحت تاثیر نظریه پیاژه بود. یکی از شیرین ترین این نظریه ها، نظریه یکی از استادان دانشگاه تگزاس به نام “مک گی” است. او در مورد فهم شوخ طبعی در کودکان پژوهش می کرد و متوجه شد که مراحلی که پیاژه می گوید روی درک شوخ طبعی در کودکان موثر است.مک گی دریافت کودکان در فهم شوخ طبعی از این مراحل می گذرند:
مرحله ۱- یک و نیم تا دو سالگی ( عدم تجانس بین اشیا و کاربردشان)
مک گی می گوید تا یک و نیم سالگی بچه ها شوخ طبعی را نمی فهمند. نه این که نمی خندند. بله کودکان می خندند اما به شوخ طبعی ما یا خودشان نمی خندند. در این مرحله که پایان دوره حسی حرکتی است، کودکان دارند با اشیا ور می روند تا کاربردشان را بدانند. در این آزمون و خطا، آن ها گاهی اشتباه های خنده داری می کنند. مثلا از لیوان به جای گوشی تلفن استفاده می کنند. این استفاده تناقض آمیز موجب خنده بزرگسالان می شود. کودک بدون این که بداند کارش اشتباه است، فقط به خاطر خنده دیگران این کار را تکرار می کند. این شروع عمل شوخ طبعانه در کودکان است.
مرحله ۲- از دو تا سه سالگی ( عدم تجانس میان کلمات)
در این مرحله که دایره واژگانی کودک به طرز شگفت انگیزی دارد وسیع می شود بارها پیش می آید که اشتباها کلماتی را به جای هم به کار ببرد. مثلا دست به جای پا، سگ به جای گربه و غیره. این اول باعث خنده دیگران و بعد باعث خنده خود کودک می شود.
مرحله ۳- از سه تا ۷ سالگی (عدم تجانس میان مفاهیم)
در این مرحله که تقریبا منطبق با مرحله پیش عملیاتی پیاژه است کم کم دارد مفاهیم در ذهن کودکان شکل می گیرد. “مفهوم” یعنی مجموعه ای از نشانه ها که نشانگر یک چیز در ذهن کودک هستند. مثلا این که گربه یک موجود پشمالو با چشم های بادامی براق و صدای “میو” است. حالا هر وقت که بین این نشانه ها تناقضی پیش بیاید مثلا گربه به جای صدای همیشگی (میو) صدای گاو (ما) را در بیاورد، برای کودک خنده دار است. ایده ای که می تواند برای شخصیت طنز ساختن برای کودکان بسیار الهام بخش باشد.
مرحله ۴- از ۷ تا ۱۱ سالگی ( خندیدن به معناهای دوگانه)
در این سن که مطابق با مرحله عملیات عینی پیاژه است کودک به خاطر خاصیت “برگشت پذیری” ذهنش می تواند معناهای دوگانه کلمات یا اصطلاح ها را درک کند. بسیاری از طنازی های نویسندگان و شاعران ادبیات کودک بر پایه همین معناهای دوگانه است. به عنوان مثال کودک در این سن معنای دوگانه “مگر زبان نداری” در این لطیفه را متوجه می شود:
” بچه ای دستش را دراز می کند و از آن طرف سفره نمک بر می دارد، پدرش به او می گوید مگر زبان نداری، او می گوید زبان دارم اما تا آن طرف سفره نمی رسد”
مرحله ۵– از یازده سالگی به بعد (شوخ طبعی های انتزاعی)
نظریه مک گی در مرحله قبل تمام می شود، اما نظریه های جدید تر می گویند مرحله پنجمی هم وجود دارد. در مرحله پنجم که مطابق با مرحله تفکر انتزاعی پیاژه است، ما می توانیم به طنزهایی که یک فرم را کاملا به هم زده اند بخندیدم. چون خندیدن به این ساختار شکنی احتیاج به یک تفکر انتزاعی دارد. مثلا در این سن است که تازه این سری از معماهای معروف برای ما خنده دار می شود:
سوال: می دانی که چه طور ۶ فیل در یک فولکس واگن جا می شوند؟
پاسخ: سه تا فیل جلو و سه تا فیل عقب!
سعید بی نیاز – کارشناس ارشد روانشناسی
دفتر طنز حوزه هنری
