کتاب «پشت مدرنیسم» که نام «میلاد ملاعبدالوهاب» روی جلد آن دیده می شود را دو دانشجوی تحصیلات تکمیلی علوم اجتماعی نوشتهاند. عنوانی که در مقالات کتاب بیشتر دیده میشود، در کنار نامهای عجیب دیگری که از دانشگاهها و مراکز پژوهشی غریب میآیند. کتاب همچنین مقدمهای با ادبیات جدی و محتوای انتقادی نسبت به علوم اجتماعی به قلم رضا نساجی دارد، که در آن آمده است:
کتاب «پشت مدرنیسم» یک مجموعه دربرگیرنده گفتارهای جدی و جدید در علوم انسانی نیست ـ مگر همین پیشگفتار که جدی است اما دربارهی جدید بودنش شما باید قضاوت کنید ـ هرچند که از عنوان و محتوایش بر میآید که با علوم انسانی سر و کار داشته باشد. از طرف دیگر کتابِ طنز به معنای متعارف هم نیست، هرچند که محتوایش عموماً طنزگونه است. بلکه مجموعهای است از گفتارهای آمیخته با طنز، که برخی مباحث آن درباره مسائل مهم روز هستند و برخی هم مسائل حاشیهای که احتمالاً صرف پرداخت متفاوت به آنها، موضوع را در ذهن مخاطب جذاب خواهد ساخت.
به زعم ما، عبور از مدرنیته و رجوع به پستمدرنیسم، با تمام دستآوردهایش، حکایت افتادن از چاه به چاله است. لذا کوشیدهایم تحت لوای عنوان «پُشتمدرنیسم» با احتیاط کامل به هردوی این مراحل تطورات تاریخی تفکر غرب پشت کنیم و به دنبال راه چاره جدیدی باشیم. البته راه چارهای نشان ندادهایم ـ که نه پروژه سهلی میتواند باشد، نه پروسه سریعی ـ و درباره امکان آن نیز نمیتوانیم چیزی بگویم؛ بلکه کوشیدهایم تا صرفاً با بطلان راههای دیگر از طریق استفاده از طنز، ضرورت راههای جدید دیگری را به باور آنها که بهتازگی به مطالعه این سیر تاریخی و صورتهای نظری در علوم اجتماعی روی آوردهاند، نشان دهیم. چرا که به تعبیر ویلفردو پارهتو، اقتصاددان و جامعهشناس کلاسیک ایتالیایی: «طنز همیشه سلاح اقلیت است. اکثریت مردم از ابلهان و نیز شیادانند. برای همین شخص باید با زور آنها را سر جایشان بنشاند و در دوران انتقالی که هنوز چنین کاری امکانپذیر نیست، تنها کاری که برایمان باقی میماند، خندیدن به بلاهتها و شیادیهایشان است.»
بخشی از کتاب را در ادامه می خوانید :
«مردمشناسی آواز در حمام»
[پژوهشی در اصلاح الگوی مصرف آب، از طریق اصلاح الگوی آواز در حمام]
نویسندگان:
دکتر حسن شماییزاده
استاد مدعو کرسی موسیقی و آواز ایرانی (Khar-seda) در دانشگاه هنر PMC
محمد مردادیان
استاد مطالعات Traditional Dance در کالج هنری TV Pershia
دکتر فائقه آتشین
استاد کرسی مطالعات هنر در حمام (H.D.H) نیومکزیکو
واژگان کلیدی:
آب قطعه، آواز، بیات اصفهان، بیات ترک، پشتمدرن، تیزبر، جارختی، جامهدران، حمام، حجاز، خسروانی، راستپنجگاه، ریتم لَنگ، سنگپا، شامپو، شکم، شور، شهناز، صابون، صدای نَکَره، عربده، عشوه، غمزه، کرشمه، کشته مرده، کیسه، لُنگ، نعره، همایون، هوله، واجبی.
مقدمه
بررسیهای جامعهشناسان و مردمشناسان ایرانی با موضوع «مردمشناسی حمام ایرانی» نشان میدهد هر ایرانی در هر نوبت حمام، علاقه دارد به اجرای آواز در طول فرآیند شستشو بپردازد که این اجراها میتواند ریشه در مناسبات اجتماعی داشته باشد. (Mollaabdolvahab: 2013)
نظریه موسیقایی
همانطور که در مقدمه گفته شد، هر ایرانی علاقه دارد در زمان شستشوی خود در حمام، ضمن اجرای برخی آثار کلاسیک موسیقایی، به اجرای متفاوتی از آثار شنیده شده و نیز بداههنوازی و بداههخوانی در دستگاههای موسیقایی بپردازد. (Ibid)
تحقیقها نشان داد هر فرد در پایان عملیات حمام خود به دستهبندی متفاوتی از دستگاهها و آوازهای ردیف ایرانی هم میرسد. چنانچه برخی از حمامروندگان در پاسخ به پرسش این تحقیق درباره تعداد دستگاههای ایرانی، آوازهای دشتی، افشاری، ابوعطا، اصفهان و بیات ترک را جزو دستگاه شور و برخی بیات اصفهان را جزو همایون به حساب آوردهاند. همچنین برخی به تأسی از استاد حسین علیزاده، دستگاه مستقلی برای گوشههای داد (Daad) و بیداد (Bidaad) قائل شدهاند. برخی نیز به تأسی از رضا مهدوی، دستگاه راستپنجگاه را ملغمهای از دستگاههای دیگر دانسته، برای آن شأن مستقلی قائل نبودهاند. (Unknown date :Radio farhang)
فرضیه جامعهشناختی
از آنجا که تنها صداست که میماند (Foroq Farokhzad: 1352)، الگوی اجرای موسیقایی افراد در حمام، میتواند انعکاس خوبی از الگوی مصرف آب آنها باشد. (۲۰۱۴Mollaabdolvahab: )
شرح تحقیق جامعهشناختی
بررسیها نشان داد ۷۵ درصد ایرانیان تصنیف «مرغ سحر» را در حمام اجرا کردهاند که همین امر آنها را به اجرای دستگاه ماهور سوق داده است. البته خانم گوگوش (Googoush) هم اخیراً این تصنیف را در محیطی غیر از حمام (اما طبق معمول نیمهعریان) اجرا کرده که تا این لحظه آمار پرندگان مرده در دریاچه ارومیه رو به افزایش است (Presstv: 2015). خبرنگار ما گزارش میدهد نهتنها مرغان هوا که ناله ماهیان دریا و ماکیان مستقر در زمینِ خدا نیز درآمده است. (Ibid)
اما اگرچه بیشتر زرنالههای هممیهنان آریایی در سالهای اخیر از محیط حمام (Bathroom) و درِ دستشویی (Toilet)، به وایبر (Viber)، واتسآپ (WhatsApp)، تلگرام (Telegram)، و توئیتر (Twitter) منتقل شده و مردم بیشتر در فیسبوک (Facebook) و اینستاگرام (Instagram) لخت میشوند تا حمام، با این حال بررسیهای عمیقتر نمایانگر آن است که آواز در حمام همچنان محبوبیت خود بین مردان سنتی ایرانی را حفظ کرده است. (۲۰۱۵Mollaabdolvahab: )
بر اساس این تحقیقات، نوع ایدهآل حمام شوندهی ایرانی این سیر اجرای ردیف را در فرایند حمام خود طی میکند:
اجرای موسیقایی :: همزمان با
«پیشدرآمد» ماهور :: تست صدا در بدو ورود به حمام،
«درآمد» ماهور :: تست آب داغ (Hot) و سرد (Cold)،
ساز و آواز از گوشه «کرشمه» :: نگاه در آینه، لذت از چهره مبارک و اجرای کرشمه و غمزه خرکی برای خود؛ همراه با تغییر صدا از نعره مردانه تا حد صدای زیر مردانه (Tenor) و حتی زیر زنانه (Soprano) به نحوی که شبهه غنا ایجاد شود (۱۳۹۴ :Khodaya tobeh)،
گوشه «گشایش» :: باز کردن دکمهها،
مرکب خوانی در گوشه «جامهدران» :: کندن لباسهای رو، (حدود ۷ درصد استادان ردیف آوازی در حمام، از این گوشه به آواز «بیات اصفهان» و حدود ۱۱ درصد به آواز «بیات ترک» (بیات زند) وارد میشوند، که این خود میتواند موضوع تحقیق مستقلی روی ریشههای قومیتی این گرایش موسیقایی باشد)،
گوشه «شکسته» :: شامپو زدن به سر (همراه با قطع مکرر آواز به علت سوزش چشمان و ورود کف به دهان)،
ادامه ساز و آواز در گوشه «کشتهمرده» همراه با اجرای تحریرهای متعدد در هر مصراع :: اجرای آواز به یاد عشق ناکام جوانی که زمانی کشتهمرده او بوده، پس از آب کشیدن سر،
تصنیف «مرغ سحر» :: در این زمان زیر دوش آب ایستاده و هیچ کاری جز تمرکز روی آواز مذکور ندارد،
فرود به دستگاه «شور»، گوشههای «دلکش»، «قرچه»، «رضوی»، مجدداً «دلکش» و بازگشت به دستگاه «ماهور» :: در هنگام سرد شدن آب یا کم شدن فشار آب،
اجرای دهانی چارمضراب «ماهور» (ساخته درویش خان) :: کیسه کشیدن،
گوشه «راک هندی» و «راک کشمیر» و ورود به آواز «بیات اصفهان» :: سنگ پا (Amir mehdi joleh: 1394)،
قطعه «ضربی» ماهور (عمدتاً کرشمه یا خسروانی) :: استفاده از تیزبر یا داروی نظافت (۱۳۷۹Saeed Emami & Rohollah Hoseinian: )، (برخی اساتید در طول مدت اثر ماده تیزبر (Vajebi)، با استفاده از گوشه مشترک خسروانی در دستگاه ماهور و راستپنجگاه، به ماجرای مرکبخوانی میپردازند)،
اجرای دهانی «رِنگ ماهور» (اعم از رنگ «حربی» یا «یکچوبه» یا «شلخو»، ساخته درویشخان یا استاد خالقی) :: لیف زدن،
اجرای مجدد تصنیف «مرغ سحر» :: در پایان عملیات حمام و زیر دوش آب گرم، بنا به درخواست شنوندگان، تصنیف مرغ سحر را مجدداً اجرا میکند. (Mollaabdolvahab: 2014)
نتیجهگیری
بررسیها نشان داد ۹۰ درصد ایرانیان علاقه دارند از شیوه آوازی استاد شجریان در اجرای آواز خود در حمام تقلید کنند که به علت اجرای گوشههای متعدد در ساز و آوازها، تک نوازیهای عالی، جواب آوازهای سنگین و… اجرایی مشکل است و بالتبع زمانبر میباشد که همین امر مصرف هر چه بیشتر آب را در پی دارد. (Ibid)
بر همین اساس با توجه به بحران افزایش مصرف و کاهش ذخایر آب کشور، علاوه بر راهکارهایی چون توجه به توصیههای پدران سنتی دهه شصت (My father and other traditional fathers: 1360-94) مبنی بر اینکه: «بچه اینقدر آب نریز، یخ کرد.» (Ibid) و همکاری با کمپین قطره قطره (Rambod Javan: 1394) برای جلوگیری از مصرف زیاد آب در حمام، میتوان برنامه اصلاح الگوی آواز در حمام را به منظور اصلاح الگوی مصرف آب در پیش گرفت:
– تأکید روی نکته استاد شجریان مبنی بر «شباهت هنر آواز با هنر خوشنویسی» در اجرای حداکثر دو تحریر آوازی در هر مصراع (همچون دو کشش قلم در هر مصراع) جهت پرهیز نسل جوان از تصنّع و تکلّف در آواز (Ibid)،
– اجرای الگوی آوازی استاد افتخاری (OSTAAAD Eftekhari) در حمام که بهطورکلی شامل یک مقدمه، یک آواز غزل حافظ بدون چهچه اضافه، یک تکنوازی، آواز روی دوبیتیهای باباطاهر و دو بازخوانی تصنیف قدیمی از خوانندگان زن زمان طاغوت است. (Parisa:1356 & Delkash: 1350) نظر استاد آن است که باباطاهر چون عریان بوده، آوازش در حمام مناسبت دارد (۹۵-۱۳۶۵ :OS.Eftekhari)،
همچنین با عنایت به آلبومهای جدید استاد افتخاری (Eftekhari: 1388, 89, 90, 91, 92,93, 94,95, 96) که در یک مورد شامل جواب آواز به تکنوازی سنتور یک نوجوان بااستعداد آریایی نیز میباشد (Ibid: 1388)، میتوان به پدران ایرانی پیشنهاد داد پسران کودک و نوجوان خود را با خود به حمام ببرند تا ضمن صرفهجویی در وقت و آب، بهرهوری هرچه بیشتر میسور و مقدور گردد. (Mollaabdolvahab: 2015)
چاپ دوم کتاب «پشت مدرنیسم» را نشر قاف منتشر کرده است.